PRAEFATIO ad pivm et candidum Lectorem.
Cvm officivm sit actio moralis, quae regitur recta ratione seu necessaria seu probabili iuxta Decalogum, reuerenter et amanter a pio et candido Lectore peto, vt me non grauatim audiat exponentem honestissimas caussas atque
optimas rationes,A, B; C: rationis. cur hoc tempore hypomnimataDie Wiedergabe des griech. Wortes ὑπομνήματα = Anmerkungen ist in dieser Form (η = i) auf den sogenannten Itazismus zurückzuführen, für den insbesondere Erasmus von Rotterdam und Philipp Melanchthon im Anschluss an die zeitgenössische griechische Aussprache eintraten. in omnes Psalmos regis et prophetae Dauidis ediderim. Si enim aut ostentatione aliqua, aut studio cum alijs certandi ad hanc editionem impulsus essem, non modo stulticiam meam, sed etiam mores et naturam condemnandam putarem. Quid enim tot malis tum victum, tum fractum ingenium, dignum auribus aut probabile potest af
ferre? Neque vero contentionis adeo cupidus sum, vt mihi aut alijs attrahere certamina cum hominibus maledicis velim. Si quis igitur requirit, quae caussae me impulerint ad hanc editionem, nihil est quod expedire tam facile possim. Nam cum omnes homines ad gratiarum actionem erga DEVM, et ad confessionem verae doctrinae prolatae a filio Dei ex sinu aeterni patris obligati
sint, tum ipsa periculorum, in quibus versatus sum magnitudo necessitatem mihi imponit, et publice Deo gratias agendi, pro miranda liberatione, et testificandi coram vniuersa Ecclesia de genere doctrinae, quod amplexus sum, et quod Deo adiutore profiteri ac propagare cupio, ne posteritas Christiana ex iniustis criminationibus et condemnationibus falsorum fratrum de me iudicet.
Primum igitur tibi gratias ago, aeterneA; B, C: aeternae. DEVS, pater Domini nostri JESV Christi, vna cum filio tuo coaeterno et Spiritu sancto, effuso in Apostolos, quod me miserrimum peccatorumA; B, C: peccatorem. ex tenebris Papisticis, quae sunt Cimmerijskimmerische (Finsternis). Kimmerer nannte man ein mythisches Volk im äußersten Westen, in der Nähe des Eingangs zur Unterwelt in ewiger Dunkelheit lebend. Vgl. Art. Cimmerii II), in: Georges I, 1132. tristiores, vocasti in lucem Euangelij admirandam, et ereptum periculis, quae humano consilio erant inextricabilia, clementer seruasti. Vere enim
cum Jeremia exclamare possum: Misericordiae Domini quod non consumti sumus,Thr 3,22. et cum Patriarcha Jacob: Minor sum cunctis miserationibus tuis DOMINE.Gen 32,10. Quid igitur reddam Domino pro omnibus quae mihi dedit? Calicem salutarem accipiam, et nomen Domini inuocabo. Vota mea reddam Domino coram omni populo eius.Vgl. Ps 115,12–14 Vg (bes. iuxta Hebr.). Te supplex oro pro-pter filium tuum Domi
num nostrum JESVM CHRISTVM, vt me Spiritu sancto tuo ita regas et gubernes, vt maneam membrum et ciuis verae Ecclesiae, et a numero filiorum Dei nunquam excludar. Amen.
Deinde cum a Flacio IllyricoMatthias Flacius Illyricus. et eius manipularibus mihi obiectum sit teterrimum crimen haereseos, necesse est me veram et grauem apologiam huic
atroci accusationi opponere. Quae enim quisque patienter audit, ea etiam committere videtur. Quamobrem ne iam non verecundiae, sed diffidentiae esse incipiat, quod taceo, vt Cyprianus contra Demetrianum inquit,Vgl. Cyprian, Ad Demetrianum 2 (PL 4, 545B; CSEL III/1, 352,10f). et dum criminationes falsas contemno, videar crimen agnoscere, vere affirmo exaudiente vniuersa Ecclesia in coelo et in terris, mihi summam iniuriam fieri, quoties
accusor et condemnor corruptae aut proditae veritatis. Nam inde vsque ab eo tempore, quo doctrinam Euangelij repurgatam ministerio patrum et praeceptorum meorum D. Martini Lutheri et D. Philippi Melanthonis propter gloriam Dei et propter animae meae salutem amplexus sum, reiectis ac repudiatis idolis et erroribus Papisticis, hoc praeclarum depositum fide et bona conscientia
pie inuiolateque custodiui,Vgl. I Tim 6,20; II Tim 1,14. nec vnquam discessi a consensu expresso in scriptis Propheticis, Apostolicis, Symbolis et in Augustana confessione. Huius meae asseuerationis testes facio omnes dextre etIn A & einmal am Zeilenende und ein weiteres Mal am Anfang der folgenden Zeile. non calumniose iudicantes, qui me audiuerunt mediocriunbeirrbar, nach keiner Seite vom geraden Weg abweichend. Vgl. Anm. 12. assiduitate et diligentia repetentem locos Theologicos D. praeceptoris Philippi Melanthonis piae memoriae in Academijs
Vitebergensi, Erfordiana et Jenensi.Strigel lehrte (nach dem Erwerb des Magistergrades) 1544 bis 1546 an der Leucorea in Wittenberg, (nach Aufenthalt in Magdeburg) 1547 an der Universität Erfurt und von 1548 bis 1562 an der Universität Jena (zunächst Gymnasium academicum), er las dabei offenbar jeweils über Melanchthons Loci. Vgl. dazu: LOCI || THEOLOGICI || VIRI CLARISS. || D. VICT. STRIGELII. || Quibus Loci communes reuerendi viri, || D. Philippi Melanthonis || illustrantur, & velut corpus doctrinae || Christianae integrum proponitur. || In vsum docentium ac discentium doctrinam, || quae est Ecclesiae Christi propria. || contexti, et nvnc pri || mvm in lvcem editi. || Labore & studio Christophori Pezelii, || Sacrae Theologiae Doctoris. || [Verlagssignet: Mathes Harnisch, Neustadt/Haardt] || neapoli nemetvm ||| excudebat Matthaeus Harnisch. || – || M. D. L XXXI. (VD 16 S 9619). Jpsae etiam pagellae continentes praecipua capita doctrinae Christianae a me in scholis repetita, testes erunt in illo die, quo iudicabuntur omnium hominum dicta et facta,Vgl. Jdc 14f; II Kor 5,10; Mt 12,36f. me pio studio simplicem veritatem quaesiuisse, et abhorrere ab omnibus erroribus et corruptelis, quae cum fundamento pugnant. Ne autem verba magis quam res ad me pur
gandum parare videar, hanc qualemcunque enarrationem Psalmorum edidi, in qua nullius noui aut falsi dogmatis autor sum, sed pij et mediocrisunparteiischen, jegliches Extrem meidenden. Das Attribut mediocris ist hier (ähnlich wie oben bei Anm. 9) offenbar positiv konnotiert, etwa im Sinne der aurea mediocritas des Horaz (carmina II, 10, V. 5). interpretis officio fungor. Moneo enim Lectorem de genere sermonis et de phrasi, cuius intelligentia praecipuum lumen est lectionis propheticae. Ostendo etiam seriem versuum in Psalmis, et dicta Prophetae ad praecipuos locos doctrinae
Christianae transfero. Denique repeto meam confessionem de praecipuis articulis fidei, et refuto corruptelas Judaicas, Papisticas et similes, quae Lectori lucem eripiunt, et quasi noctem quandam offundunt. Sed non dicam de mea opera qualicunque et de caussis editionis plura, cum in hac tota re nihil aliud spectem, nisi id quod omnibus pijs propositum esse debet, videlicet
vt suo quisque loco propagationem Euangelij et discentium studia adiuuet. Hanc metam cum bona conscientia prospiciam, spero pios candide de meo labore iudicaturos esse, et obtemperaturos regulae: Μήδε δίκην δικάσῃς πρὶν ἀμφοῖν μῦθον ἀκοῦσῃς.Du sollst kein Urteil fällen, ehe du die Aussage beider Seiten gehört hast. Vgl. den antiken Rechtsgrundsatz audiatur et altera pars. Zur Formulierung vgl. Aristophanes, Vespae 725 (dort schon als Zitat eines ungenannten Weisen, evtl. nach Hesiod? [vgl. Leutsch, Corpus Paroemiographorum Graecorum II, 759, 14f (Mantissa Proverbiorum II,6)]); vgl. ferner Plutarch, Moralia 1034e (de Stoic. repugn. 8); Lukian von Samosata, Calumniae 8.
Qui enim statuit aliquid parte inaudita altera, aequum licet statuerit, vt Sene
ca in Medea inquit,Vgl. Seneca, Medea 2, 2, 199f: Qui statuit aliquid parte inaudita altera, / aequum licet statuerit, haud aequus fuit. Wer etwas beurteilt hat, ohne die Gegenseite angehört zu haben, ist selbst dann nicht wirklich gerecht gewesen, wenn er ein gerechtes Urteil gefällt haben sollte. haud aequus fuit. Nec vero defugio iudicia Ecclesiarum, sed subijcio et meipsum et haec hypomnimata iudicio omnium Ecclesiarum, quae Augustanam confessionem amplectuntur, et oro pios, vt me candide admoneant, si quid in hac expositione quod ad fundamentum attinet desiderant.
Et quoniam nominatim a Flacianis accusatus sum, quod non recte sentiam et
doceam de ea parte doctrinae, quae vsitate appellatur liberum arbitrium, obtestor pios lectores, ne ad iudicandum anteceptas opiniones afferant, sed sine praeiudicio legant enarrationem versiculi in Psalmo 95. Hodie si vocem eius audieritis, nolite obdurare corda vestra,Ps 94,8 Vg (iuxta LXX). et octonarij septimi et decimi in Psalmo 119.Vgl. unten S. 734, Anm. 32. Nam in his Psalmis quanta potui perspicuitate summam meae
confeßionis de hoc articulo exposui, de qua pijs et doctis iudicium permitto.
Ego quidem sic existimo et sic mihi persuadeo, meam confeßionem congruere cum scriptura diuinitus tradita, cum Augustana confeßione, et cum sanioribus Scriptoribus piae vetustatis, quae si est talis, qualem pijs videri opto, vehementer gaudeo. Sin aliter, non recuso subire iudicia, de quibus multoties
iam dixi. Non enim volo certare conuicijs, aut indulgere odio et iracundiae, sed res vtiles pijs Lectoribus proponere cupio, vt aliqui vel confirmentur vel sanentur.
Cum autem ingenui et grati animi sit fateri per quos profeceris, diserte profiteor me bonam partem huius scripti a reuerendis viris et praeceptoribus meis
perpetua gratitudine colendis D. Martino Luthero et D. Philippo Melanthone mutuatum esse, quorum saepe honorificam mentionem, vt par est, facio. Quicquid enim ab his summis viris scriptum est ad Psalmos ornandos et illustrandos, id omne mediocri diligentia euolui, et ex horum enarrationibus transtuli ad haec hypomnimata, quae singulis materijs congruebant. Etsi autem
poteram interdum signa rerum mutare, ne autores agnoscerentur, tamen propter duas caussas non modo sententias, sed etiam verba horum virorum retineo. Primum, vt ipso facto ostendam, quos habuerim praeceptores, et quorum iudicia de maximis rebus et de dogmatibus amplectar. Vt enim JrenaeusIrenaeus von Lyon; er nimmt u. a. in seiner um 180/185 verfassten Schrift Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως, meist kurz: Adversus haereses, III,3,4 (PG 7, 851–855; FChr 8/3, 34,9‒38,4) Bezug auf Polykarp. citat Polycarpum,Polykarp von Smyrna. EpiphaniusEpiphanius von Salamis zitiert u. a. in seinem Panarion omnium haeresium, entstanden um 374 bis 377, aus Irenaeus, Adversus haereses. Irenaeum, BasiliusBasilius der Große, Bischof von Caesarea, verweist in seiner um 374/375 verfassten Schrift De spiritu sancto, 74 (PG 32, 205B), auf Gregor den Wundertäter (als Gregor den Großen). Gregorium Neocaesa
riensem,Gregor der Wundertäter, Bischof von Neocaesarea. sic me non pudet praeceptorum meorum, quorum testimonia saepe multumque candido et grato pectore allego. Accedit illa quoque caussa, quod in Ecclesia diuerseA, C; B: diuersae. dicendi studium non magnam laudem meretur. Nam mutatio formarum loquendi, quae approbatae sunt graui autoritate in Ecclesia, aut errores aut dissidia parit. Sit sane copiae laus, eadem aliter dicere; quid
laudis habet, vt aliter dicas, A, B, C: maledicere.male dicere?
Si quis autem offenditur crebra repetitione eiusdem generis verborum et sententiarum, huic cum NazianzenoGregor von Nazianz; das Zitat war bislang bei Gregor nicht nachzuweisen. respondebo, Nemini mirum videatur in hac concione aliquid repeti eorum, de quibus alias saepe dictum est. Non solum enim eadem dicam, sed etiam de eisdem.Vgl. Xenophon, Memorabilia 4, 4,6. Dort wird von einem Gespräch zwischen Hippias und Sokrates über den Begriff der Gerechtigkeit erzählt, an dessen Beginn Hippias spöttisch bemerkt, Sokrates führe noch immer dieselben Reden wie schon vor Jahren, worauf Sokrates mit ironischem Unterton entgegnet, er behandle überdies auch noch immer dieselben Themen, während der so viel beweglichere Geist des Hippias zweifellos über identische Gegenstände immer andere Aussagen mache. Nach einer Wiedergabe des Gesprächs schreibt Melanchthon dementsprechend in CR 7, 685 (Nr. 4813 = MBW 5934): Hactenus colloquium Hippiae et Socratis recitavi. Primum, ut vel huius viri exemplo me tuear, quod easdem materias repeto, et quidem non mutatas. Sed eadem de eisdem, vera et recta, et proprio sermonis genere dicere studeo. Nam profecto vera doctrinarum exordia proprie et eodem modo tradere adolescentiae valde prodest. Qua in re mediocre fuisse meum studium longo tempore, spero multos intelligere. (aus der Widmungsvorrede an den Rostocker Philosophieprofessor Arnold Burenius, datiert Oktober 1550, zu: ETHICAE || DOCTRINAE ELEMENTA || ET ENARRATIO LI= || BRI QVINTI ETHI= || CORVM, || EDITA VITEBERGAE || ANNO 1550. || AVTORE PHILIPPO || Melanthone. || VITEBERGAE || EX OFFICINA IOHANNIS || CRATONIS. || ANNO || ‒ || M D L. [VD 16 M 3291], Bl. A 3v). Zu dem Gedanken der Gleichförmigkeit in der Lehre vgl. a. Luther, BSELK 854,10‒29 (Vorrede zum Kleinen Katechismus).
Postremo ad finem commentarij adieci non inutile episagmaἐπίσαγμα = Dreingabe, Zugabe. Vgl. Passow I/2, 1104[a]. videlicet micas profuturas studiosis linguae Ebraeae, quas cadentes de mensaVgl. Mt 15,27. reuerendi viri D. Doctoris Erharti SnepfijErhard Schnepf(f), seit 1549 Hebräischlehrer am Collegium (seit 1558 Universität) und Superintendent in Jena; Strigel war in zweiter Ehe mit dessen Tochter Blandina verheiratet. Vgl. Hermann Ehmer, Art. Schnepff, Erhard, in: NDB 23 (2007), 320f. soceri et patris mei colendi studiose collegi, et cum alijs communicanda putaui non tantum propter Psalterij, sed etiam propter Moysi et Prophetarum reliquorum lectionem. Etsi enim parua et tenuia
videntur haec fragmenta: tamen aditum patefacient studiosis ad Ebraicum textum Bibliorum facilius ac dexterius intelligendum. Sed vino vendibili, vt dicitur, nihil opus est suspensa hedera.Sprichwörtlich: Leicht verkäuflicher Wein bedarf keiner zusätzlichen Werbung durch aushängenden Efeu. Gute Ware lobt sich selbst, guter Ware braucht man keinen Kranz auszuhängen. Vgl. Art. Waare Nr. 57–60, in: Wander 4 (1876), 1713.
Oro autem filium Dei Dominum nostrum Jesvm Christum Deum et hominem, qui dixit: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego
reficiam vos,Vgl. Mt 11,28. vt semper Ecclesiam sibi in his regionibus colligat et gubernet, et nos doceat et regat. Amen.
Hodie si vocem eius audieritis, nolite obdurare corda vestra,Ps 94,8 Vg (iuxta LXX). vt
contigit in Meriba et Massa in deserto, etc.Massa und Meriba werden weder in der Vulgata noch in der Septuaginta erwähnt, wohl aber im hebräischen Text. Vgl. Ps 95,7b.8 (BHS).
Postquam monstrauit personam et officium Messiae, de applicatione quae fit fide dicere instituit. Cum autem fides fit ex auditu, auditus uero per uerbum,Vgl. Röm 10,17. tradit hanc regulam omnium maxime necessariam: Voluntas audita uoce Euangelij, non sit ignaua nec contumax, sed sequatur efficaciam spiritus sancti,
hoc est, non repugnet uoci diuinae, sed uelit aliquo modo obedientiam et petat auxilium. Nam in uera fide concurrunt uox Euangelij et spiritus sanctus mouens uoluntatem et cor, et mens cogitans promissionem, et ipsa uoluntas ac cor non omnino repugnans, sed expetens consolationem diuinam, et assentiens promissioni, cum quidem et a spiritu sancto adiuuatur, et inter tristes
gemitus erigitur conspectu filij Dei. Sciendum est igitur fidem Dei donum et opus esse, sed donari uocatis et annuentibus, hoc est, audientibus uerbum Dei, idque cogitantibus et assensu amplectentibus, et repugnantibus dubitationi, et in hac lucta petentibus auxilium Dei. Haec simplicissima est huius dicti sententia: Hodie si uocem eius audieritis, nolite obdurare corda uestra.
Non enim affert Deus necessitatem assentiendi voluntati nostrae, quae sic condita est, ut possit non assentiri. Vt autem assentiatur uoluntas, et obediat diuinae uoluntati, necesse est accedere efficacem motionem Dei.
[: PSALMVS CXIX.]
Octonarivs Septimvs et decimus.Je acht Verse des Psalms 119 (= Ps 118 Vg) beginnen im Original mit demselben Buchstaben des hebräischen Alphabets, die Verse 129–136 beginnen jeweils mit פ.
Mirabilia testimonia tua DOMINE, ideo seruauit ea anima mea.Vgl. Ps 118,129 Vg (iuxta LXX).
Declaratio sermonum tuorum illuminat, et intellectum dat paruulis.Vgl. Ps 118,130 Vg (iuxta LXX).
Qvemadmodum afflictio efficit patientiam,Vgl. Röm 5,3. non in omnibus, sed tantum in ijs qui iustificati fide pacem habent, ita testimonia diuinarum patefactionum sunt mirabilia non quidem securis et ebrijs, non fascinatis admiratione propriae
sapientiae,Vgl. Jes 5,21; Röm 12,16. non fastidiosis et delicatis, sed pijs, qui humiliter de se sentiunt et iudicant se nihil scire nisi Iesum Christum et hunc crucifixum.Vgl. I Kor 2,2. Est enim re uera magnum mysterium, quod filius Dei homo et uictima factus est, quodque non angelos, sed semen Abrahae assumsit,Vgl. Hebr 2,16. et per mortem destruxit eum qui mortis habebat imperium.Vgl. Hebr 2,14. Nam mors et vita duello con
flixere mirando, dux vitae mortuus regnat viuus,Vgl. die Ostersequenz Victimae paschali laudes (Wackernagel I, 130 [Nr. 199]: In die sancto paschae, feria secunda), Z. 7–10. vt pie canit EcclesiaVgl. auch Luther, AWA 4, 195: Es war ain wunderlich krieg, da tod unnd leben rungen. Das leben behielt den sieg; es hat den tod verschlungen. Die schrifft hat verkündet das, wie ain tod den andern fraß; ain spott auß dem tod ist worden. (Alleluja.) (Christ lag in Todesbanden, Str. 4). alludens ad dictum Oseae 13: Ero mors tua, o mors, et pestis tua, o inferne.Vgl. Hos 13,14. Etsi autem haec mysteria in hac vita penitus perspici non possunt, tamen pia tantarum rerum consideratio illustrat mentem agnitione misericordiae, bonitatis et praesentiae Dei, vt Paulus exclamat: Si Deus pro nobis quis contra nos, qui
proprio filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum, et cum eo omnia nobis donauit, etc.Vgl. Röm 8,31f.
Os meum aperui et hausi, quia mandata tua desiderabam.Vgl. Ps 118,131 Vg.
Necesse est mentem a Spiritu sancto illuminari et voluntatem corroborari, quod cum fit mens assentitur verbis et promissis Dei, et ex tali assensu seu
fide sequitur iustificatio per misericordiam Dei propter Christum. Etsi igitur quo ad illam efficaciam et potentiam Spiritus sancti, qua praeparatur, immutatur et disponitur animus noster, passiue concurrit mens, tamen ad assensum, de quo dixi, mens actiue se habet. Ipsi enim sumus, qui et volumus et consentimus, dum credimus ijs quae proponuntur. Non enim ista efficacia Spiritus
sancti aut cogitA, B: C: cogi. aut infert violentiam animis, vt inuiti velint quod volunt, aut nolentes credant, sed persuasione placida et suaui ex nolentibus facit volentes. Hanc sententiam confirmant piae vetustatis testimonia.
Epiphanius in refutatione Montani pag. 180 inquit: οὓς ἐκάλεσε μετὰ προαιρέσεως κέκληκεν οὐκ ἀνάγκην ἐπιβάλλων οὐ κλοιὸν ἐπιτιθέμενος. φάσκει
γὰρ ὅτι οἱnicht in PG 41. διψῶντες ἔλθετε PG 41: πρὸς μέ; VD 16 E 1643: πρός με.πρὸς ἐμὲ,Vgl. Jes 55,1; Joh 7,37. καὶ πάλιν, εἰ τις θέλει ἔρχεσθαι PG 41: πρὸς μὲ; VD 16 E 1643: πρός με.πρὸς ἐμὲ, ἀρνησάσθω ἑαυτὸν,Vgl. Mt 16,24. etc.[Die er berief, hat er in freier Wahl berufen, ohne Zwang auszuüben oder ein (drückendes) Joch aufzulegen. Er sagte nämlich: Dürstende, kommt zu mir, und wiederum: wer zu mir kommen will, verleugne sich selbst.] Vgl. Epiphanius, Panarion (Adversus haereses) lib. II, tom. I, haeres. 48 (bzw. 28) (Contra Phrygastas sive Montanistas aut Tascodrugistas), 13 (PG 41, 876C/D). Die Seitenangabe entspricht der Ausgabe von Johannes Oporinus: ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ || ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΕΠΙ || ΣΚΟΠΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΙΑΣ ΤΗΣ || ΚΥΠΡΟΥ, ΚΑΤΑ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΟΓΔΟΗΚΟΝ || τα τὸ ἐπικληθὲν Πανάριον || D. Epiphanii Episcopi Con || stantiae Cypri, contra octoginta || haereses Opus eximium, Panarium siue capsula Medica ap || pellatum, & in Libros quidem tres, Tomos || uero septem diuisum. || || Omnia graece conscripta, nuncque primum || in lucem edita. || || Basileae. [Johann Herwagen, 1544] (VD 16 E 1643) (darin S. 180, 5.–3. Zeile von unten).A; B, C: etc. Quos Deus vocat, his nullam necessitatem affert, nec vincula inijcit, sed relinquit eis spontaneam electionem, vt dicitur, Venite sitientes ad me.
Nazianzenus in concione de baptismo pag. 245. enarrans dictum Esaiae 55 sic inquit: ποτίζει τοὺς πιεῖνA, C; B: ποιεῖν. ἐθέλοντας, εὐεργετεῖται τὴν εὐεργεσίαν αἰτούμενος.[Er tränkt, die trinken wollen, und es empfängt die Wohltat, wer darum bittet.] Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio 40 [in sanctum baptisma],27 (zu Jes 55,1) (vgl. Joh 7,37) (PG 36, 397C). Die Seitenangabe bezieht sich auf die Ausgabe des Erasmus von Rotterdam: ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ || ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΑΠΑΝ || τα, τὰ μέχρι νῦν εὑρισκόμενα, ὧν σχέσιν σε || λὶς ἡ δευτέρα περιέχει. || ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ ΒΙΟΣ, ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΥΠΟ || Σουΐδα, Σωφρονίου, καὶ Γρηγορίου τοῦ πρεσβυτέρου. || [Verlagssignet: Hermensäule] || Εν βασιλείᾳ, ἀναλώμασι Ιοάννου || τοῦ ἑρβαγίου. [1550] (VD 16 G 3019) (darin S. 245, 10. Zeile von unten).A; B, C: αἰτούμενος. Potat bibere volentes, & confert beneficia in eos, a quibus rogatur.
Chrysostomus Gal. 3: ἐπειδὴ οὐκ ἦν τὴν χάριν τοῦ πνεύματος εἰς προσκεκρουκότα ἐλθεῖν.[Denn es geschah nicht, dass die Gnade des Geistes zu demjenigen kam, der sich ärgerte.] Vgl. Johannes Chrysostomos, In epistolam ad Galatas commentarius III, 4 (zu Gal 3,14b) (PG 61, 653). A; B, C: ἐλθεῖν. Non potest gratia Spiritus sancti repellentibus dari.
Augustinus in libro de medicina poenitentiae: Non solum cum agitur poenitentia, verum etiam vt agatur Dei misericordia est necessaria. Alioqui non diceret Apostolus de quibusdam: Ne forte det illis Deus poenitentiam.Vgl. II Tim 2,25. Et vt
Petrus amare fleret, praemisit Euangelista et ait: Respexit eum Dominus.Vgl. Lk 22,61. – Augustinus, De fide, spe et charitate 82 (PL 40, 271f). Iudicet ergo seipsum homo voluntate dum potest, ne cum iam non poterit, etiam praeter voluntatem a Domino iudicetur.Vgl. Augustinus, Sermo 351 (De utilitate agendae poenitentiae), IV, 9 (PL 39, 1545). Et in libro de spiritu et litera, cap. 34: Profecto et ipsum velle credere deus operatur in homine, et in omnibus misericordia eius praeuenit nos. Consentire autem vocationi Dei vel ab ea
dissentire, sicut dixi, propriae voluntatis est. Quae res non solum non infirmat quod dictum est: Quid habes quod non accepisti?Vgl. I Kor 4,7. verum etiam confirmat. Accipere quippe et habere anima non potest dona, de quibus hoc audit, nisi consentiendo, ac per hoc quid habeat et quid accipiat Dei est. Accipere autem et habere vtique accipientis et habentis est.Vgl. Augustinus, De spiritu et littera, 34(60) (PL 44, 240f; CSEL 60, 220,17–22).
Prosper contra Collatorem pag. 159: Opitulationes diuinae gratiae stabilimenta sunt voluntatis humanae, volentes oramus, et tamen misit Deus spiritum in corda nostra clamantem, Abba pater.Vgl. Gal 4,6. – Prosper von Aquitanien, De gratia Dei et libero arbitrio contra collatorem, 18 (38),3 (pl 51, 265A). Bislang war die zitierte Ausgabe nicht zu identifizieren.
Hae sententiae nihil detrahunt de gloria filij Dei et Spiritus sancti, sed tantum describunt modum agendi, quo differt natura rationalis a bruta. Tribuunt enim
Deo efficaciam, qua mens, voluntas et cor in melius mutantur, et simul discernunt agens voluntarium etIn B & einmal am Zeilenende und ein weiteres Mal am Anfang der folgenden Zeile. agentia naturalia. Non enim omni modo deletum est in corde hominis per peccatum, quod ibi per imaginem Dei cum crearetur, impressum fuerat, neque adeo imago Dei detrita est illa labe, vt nulla in anima velut lineamenta extrema remanserint. Remansit enim quod homo
non nisi rationalis esse potest.Strigels Text zeigt hier eine deutliche Nähe zu einem AugustinReferat des reformierten Heidelberger Theologieprofessors Pierre Bouquin: EXEGESIS || DIVINAE ATQVE || HVMANAE KOI || νωνίας. || Autore || PETRO BOQVINO || D. Theologo. || Credo Sanctorum || κοινωνίαν. || [Druckermarke Ludwig Lück: in einem Kranz das Brustbild der Heiligen Lucia (?) oberhalb eines Adlers (?) mit gespreiztem Gefieder und Zweigen in den Klauen] || HEIDELBERGAE. [Kolophon: HEIDELBERGAE EXCVDE || bat Ludouicus Lucius, Vniuersitatis || typographus, Anno salutis hu || manae M. D. LXI. Men || se Augusto.] (VD 16 B 6837). Dort heißt es (S. 109): Etsi mihi nequaquam displiceat, quod Augustinus scribit, non omni modo deletum esse in corde hominis per peccatum quod ibi per imaginem Dei cum crearetur impressum fuerat. neque adeo eam detritam fuisse illa labe, ut nulla in anima uelut lineamenta extrema remanserint (remansit utique quod nisi rationalis esse potest) tamen eo esse caecitatis prolapsam, ita foedatam contaminatamque flagitijs fuisse, tam literae sacrae, quam ipsa experientia, adeo clare testantur, ut lapsum illum nihil fecisse reliquum, quod diuina ista societate sit dignum, omnes mentis sane fateri cogant. [Hervorhebung im Original, dort auch am Rand vermerkt: De lit. et. Sp. cap. 28.] Vgl. Augustinus, De spiritu et littera, 28(48): Verum tamen quia non usque adeo in anima humana imago dei terrenorum affectuum labe detrita est, ut nulla in ea uelut liniamenta extrema remanserint quia huiusmodi homines ipsi sibi sunt lex et scriptum opus legis habent in cordibus suis, id est non omni modo deletum est, quod ibi per imaginem dei cum crearentur inpressum est nam remanserat utique id quod anima hominis nisi rationalis esse non potest. (PL 44, 230; CSEL 202,12–14.17–20.26f).
Aspice in me et miserere mei secundum iudicium diligentium nomen tuum.Ps 118,132 Vg (iuxta LXX).
Gressus meos dirige secundum eloquium tuum, et non dominetur mihi omnis iniusticia.Vgl. Ps 118,133 Vg (iuxta LXX).
Redime me a calumnijs hominum, et custodiam mandata tua.Ps 118,134 Vg (iuxta LXX).
Faciem tuam illumina super seruum tuum, et doce me statuta tua.Vgl. Ps 118,135 Vg (iuxta LXX).
Primum petit se propter promissam misericordiam vere respici, exaudiri, iuuari, protegi et seruari, sicut seruati sunt omnes pij inde vsque ab Adam. Simile pathos extat in Psalmo 25: Reminiscere miserationum tuarum, quoniam a saeculo sunt.Vgl. Ps 24,6 Vg (iuxta LXX) [= Ps 25,6]. Deinde petit spiritu sancto gubernari consilia et omnes motus,
et accendi in suo pectore motus congruentes legi Dei, timorem, fidem, dilectionem Dei, tolerantiam, industriam in vocatione, etc. Tertio petit defensionem aduersus sycophantas. Est enim verissima Salomonis oratio Ecclesiastae 7: Calumnia conturbat sapientem et frangit robur cordis eius,Vgl. Qoh 7,8. id est: Calumnia est tristis carnificina, etiamsi tempus tandem in lucem producit veritatem.
Postremo petit se doceri de rebus diuinis non a ratione, sed a Deo per ministerium verbi et efficaciam Spiritus sancti accendentis tales motus qualis est ipse. Ac de tertia quidem petitione paulo ante dictum est. In secunda vero cogitandum est quam horrenda res sit dominans peccatum. Dominatur enim peccatum cum reatus non remissus est, sed accendit iram Dei, et hominem a
Deo auellit, et homo desertus impellitur sua infirmitate et a diabolo, vt ex alijs malis in alia ruat et cumulet scelera et poenas. Vsurpemus igitur haec verba in quotidiana precatione: Gressus meos dirige, ne dominetur mihi peccatum, id est ne fiam vas irae,Vgl. Röm 9,22. ne reijciar vt Cain,Vgl. Gen 4,5.11f. Saul,Vgl. I Sam 15,23.26 Iudas,Vgl. Mt 26,24f. Achab,Vgl. I Reg 16,29–33; 21,18f; 22,19–22.38. Oedipus,Der Sage nach erschlug Ödipus, der wegen eines unheilverkündenden delphischen Orakelspruchs als Kind ausgesetzt worden war, seinen Vater, den thebanischen König Laios, und heiratete dessen Witwe, seine Mutter Iokaste. Vgl. Hans v. Geisau, Art. Oidipus, in: KP 4 (1972), 252–254. Atreus,Von Atreus wird u. a. erzählt, er habe seine Neffen töten lassen, um sie seinem Bruder bei einem Gastmahl als Speise vorzusetzen. Vgl. Hans v. Geisau, Art. Atreus, in: KP 1 (1964), 714f. NeroDer römische Kaiser Nero ließ u. a. seine Mutter Agrippina und seine erste Ehefrau Octavia ermorden, er soll Rom in Brand gesetzt haben und gilt als sadistischer Christenverfolger. Vgl. Rudolf Hanslik, Art. Nero 2, in: KP 4 (1972), 71–73. et aliae pestes generis humani. Arbitror autem appel
lationem dominationis vetustiorem esse et ex Mose sumtam. Nam Genesis 4. ad Cain dicitur: Sub te erit appetitus et tu domineris ei.Vgl. Gen 4,7. Haec concio in summa doctrinae Christianae copiose enarratur. De postrema petitione teneatur insigne dictum Chrysostomi enarrantis caput primum prioris epistolae ad Corinthios: Quemadmodum homines sani ferrum candens non manibus, sed for
cipe prehendere solent, ita pij dogmata Ecclesiae propria non ratione, sed fide amplectuntur.Vgl. Johannes Chrysostomos, Homilien über den I. Korintherbrief, V,1 (zu I Kor 1,26f): Καὶ γὰρ εἴ τις, τοῦ χαλκευτικοῦ διὰ τῆς πυράγρας τὸν πεπυρακτωμένον ἐξέλκοντος σίδηρον, οὗτος διὰ τῆς χειρὸς φιλονεικοίη τοῦτο ποιεῖν, τὴν ἐσχάτην αὐτοῦ καταψηφιούμεθα ἄνοιαν· οὕτω καὶ οἱ φιλόσοφοι δι᾿ ἑαυτῶν ταῦτα εὑρεῖν φιλονεικήσαντες. τὴν πίστιν ἠτίμασαν. Διά τοι τοῦτο οὐχ εὗρον τῶν ζητουμένων οὐδεν. (PG 61, 40). Die Übersetzung in PG 61 lautet wie folgt: Quomodo enim si, cum faber aerarius forcipe candens ferrum extrahat, iste manu id facere contendat, illum extremae damnabimus amentiae, ita et philosophi, qui per se haec invenire conati sunt, fidem probro affecerunt. Ideo nihil eorum quae perquirebant invenerunt.
Riuulos aquarum deduxerunt oculi mei, quod non custodierunt legem tuam.Vgl. Ps 118,136 Vg.
Omnes pij ingentem et assiduum dolorem secum circumferunt, quod Deus
passim ab impijs contumelia afficitur, et quod maxima pars generis humani horribiliter ruit in aeternum exitium. Hoc dolore vult nos affici Deus, vt Amos 6. obiurgat securos, qui ebrij voluptatibus non afficiuntur publicis miserijs Ecclesiae: Vae opulentis in Sion, qui bibunt vinum et nihil patiuntur super contritione Ioseph.Vgl. Am 6,1.6. In hoc dolore leuationem habent pij, cum vident Deum
seruare aliquas reliquias, aliquas esse pias Ecclesias et scholas. Harum conspectu vult nos Deus laetari, vt Psalmo 121. dicitur: Laetatus sum in his, quae dicta sunt mihi: In domum Domini ibimus.Vgl. Ps 121,1 Vg (iuxta LXX). Sint igitur in sanctis simul et verus dolor propter contumeliam Dei et miserias Ecclesiae, et vera laeticia agens gratias Deo pro reliquijs Ecclesiae, et pro his assidue orans.