Controversia et Confessio, Bd. 5

A 2r A; B: DE SECVNDO MEMBRO. Nunc inseremus secundo loco, vt initio promissum est, Sententiam nostram ante paucos annos editam, de captiosa et flexiloqua Declaratione Strygelij, quam post Vinariensem Disputationem conflauit, specie et praetextu verae Doctrinae de Liberi Arbitrij Controuersia, Quam vt chimeram nouam, vltra quadraginta Pastores, viri, pietate, eruditione, zelo et constantia insignes noluerunt approbare, ac sua subscriptione confirmare, Et maluerunt in Exilium ire, in quod plerique multis conuicijs et calumnijs, antea probe onerati, eiecti sunt, quam contra Veritatem et conscientiam conniuere ad paradoxa, colludere cum Corruptelistis, et suo exemplo ex metu periculi stabilire pernitiosum Errorem de Synergia. [|] SENTENTIA MINISTRORVM VERBI IN COMITATV Mansfeldensi, de Formula Declarationis Victorini Strigelij, in Quaestione de Libero Hominis Arbitrio. edita Anno 1562. Die 20. Mensis Augusti.DE FORMVLA DECLARATIONIS VICTORINI STRIGELII

Quaestionem de libero hominis arbitrio, utrum ille sese in conuersione sui pure, ut vocant, passiue habeat, an vero ei aliquid virium post lapsum sit relictum, quibus quantumuis languide, aut tenuiter saltem, cooperetur gratiae ipsum conuertenti, a Reuerendissimo viro Dei DDomino od. Doctori. Luthero, sanctae memo
riae, fideliter, ex ipsis verbi diuini fontibus satis declaratam esse, nemo est qui ambigat. Nisi quod aliqui in hanc peruersitatem prolapsi sunt, vt non uereantur tanti viri sanctissimum laborem conuellere,B; A: couellere. ipsumque philonikias accusare,Der Hinweis auf den gegen Luther gerichteten Vorwurf der Streitsucht (φιλονεικία) spielt vermutlich an auf den Brief Melanchthons vom 25. April 1548 an den kursächsischen Rat Christoph von Carlowitz, der sich zu dieser Zeit auf dem Reichstag in Augsburg aufhielt [MBW 5139, dort auch zur Datierung; CR 6, 879–885 (Nr. 4217)]. Darin hatte Melanchthon Formulierungen gewählt, die von innerer Distanz gegenüber Luther zeugten und den eigenen Anteil am Reformationswerk kleinredeten. Zweck des Schreibens war es wohl, den Zorn des Kaisers gegenüber Melanchthon möglichst zu besänftigen. Vgl. unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 2, Einleitung, S. 79f. quod in hac explicatione magis vincendi studio in sententiam illam, quam profert, descenderit, quam quod ueritatem astruxerit. Contra ho
rum opiniones non minus impias, quam prorsus in ueritatem Dei blasphemas, non esse disputandum, etiam ex philosophi gentilis regula patet, qui contra negantes principia non uult quid quam uel disputari, uel dici, sed censet tales tanquam homines vesanos et mente captos reijciendos esse.Die Regel wird auf Aristoteles zurückgeführt, ist allerdings in seinen erhaltenen Werken anscheinend nicht wörtlich nachweisbar. Vgl. aber Aristoteles, Physik I 2, 185a.

Vera igitur et simplex, de hac questione sententia et breuis quasi propositio
totius causae quam sacra scriptura, et cum hac, ac ex hac S.Sanctus. Vgl. schon oben sanctae memoriae. Lutherus ponit, haec est: Hominem in conuersione sui sese pure passiue habere et nihil prorsus gratiae diuinae ex viribus suis cooperari.Vgl. Luther, WA 18, 697,28 (De servo arbitrio, 1525); WA 2, 421,7 (Resolutiones Lutherianae super propositionibus suis Lipsiae disputatis, 1519).

Ne autemB; A: auem. videamur perplexe loqui, distinguimus actiones hominis: Alias dicimus externas ciuiles. Alias internas spirituales.
1

A 2v De externis ciuilibus concedimus, eas aliquo modo homini subiectas esse. Ad has uero referimus, aptitudinem ad obeunda officiaB; A: efficia. politica et domestica, ut possit homo mores instituere et regere ad honestatem, continere manus, ne cui vim afferant, cohibere linguam, ne iniuste maledicat. Imo etiam ut affectuum impetus aliqua ex parte supprimat, ne illi sua se statim violentia
effundant, sicut de Scipione,Vermutlich ist an Publius Cornelius Scipio Africanus gedacht, der sich aus der aktiven Politik auf seine Liegenschaften in Kampanien zurückzog und so dem römischen Reich eine innenpolitische Zerreißprobe ersparte. Vgl. Seneca, ep. mor. 86. Alexandro magno,Alexander dem Großen hielt man zu gute, dass er seinen Jähzorn immer wieder zu zügeln verstanden habe. Vgl. allg. Gerhard Wirth, Art. Alexandros 4. A. d. Gr., in: KP 1 (1964), 247–249. CamilloGedacht ist wohl an Marcus Furius Camillus, der auch zweiter Gründer Roms genannt wird. Speziell könnte daran gedacht sein, dass er es abgelehnt habe, im Krieg gegen die Falisker Kinder als Geiseln zu nehmen. Wahrscheinlicher noch dürfte sein Amtsverzicht als gewählter Diktator sein, um sich nicht gegen einen Plebejeraufstand zu wenden. Vgl. Hans Georg Gundel, Art. Camillus, in: KP 1 (1964), 1030f; Walter Eder, Art. Furius [I 13] F. Camillus, M., in: NP 4, 715f. et alijs quibusdam ethnicis legimus, quod illi libidinum furores et irarum aestus ita temperauerint, ne quid turpe, quod virtutum opiniones de ipsis conceptas deformaret, committerent.

Sunt et talium actionum exempla, cognitio honesti et turpis, veritatis et men
dacij, atque adeo, ut ex obscura aliqua, de Deo, in mente hominis lucentis cognitione, intelligat homo adultus, esse aliquem Deum, qui turpia auersetur et nolit, et honesta probet ac amet; ex quo deinceps religionis aliqua cura existit, ut homines Deum illum, quantumuis ignotum, uereantur, templa ingrediantur, uerbum audiant, et meditentur carnaliter, externam obedientiam
praestent,B: pręstent; A: prestent. ac sanctitatis splendorem non contemnendum prae se ferant. Hanc Christus in suis hypocritis iustitiam Pharisaicam nominat.Vgl. Mt 5,20. Paulus, Ro.A; B: Rom. 2, vocat illam iusticiamB; A: iustiam. carnis.Vgl. Röm 2,28.

Vt igitur de his actionibus, in quaestioneB: Quęstione; A: questione. de libero hominis arbitrio, uel uiribus humanis non disputamus, sed illas homini relinquimus, ita fatemur pluri
mum hac in parte impedimentorum, ab imbecillitate naturae et furore Diaboli, imbecillem naturam magis impellentis occurrere, vt ne illae quidem prorsus liberae et in nostra potestate esse videantur, sicut A 3r querelae tristissimae, et experientia quotidiana testantur.

Sed ad actiones internas spirituales referimus uerbum Dei cum utilitate audi
re, fide amplecti, Deum recte agnoscere, ad ipsum conuerti, regenerari, mortificari et viuificari, Deum inuocare, celebrare, confiteri, ipsius uoluntati sanctae non repugnare, bonum uelle et perficere, crucem pacienter ferre, carnem mortificare, in media morte ad Mediatorem Christum confugere, denique saluari, haereditatem vitae aeternae accipere, et similia.

Hae non sunt nostrae carnis actiones, nec ab illa proficiscuntur: Sed in his efficiendis dicimus hominem plane mortuum esse. Itaque, ut mens recte intelligat uerbum et ex eo iudicet recte de Deo, vt uoluntas uelit mandatis diuinis obsequi, utque fiat tota hominis conuersio ad Deum salutaris, atque ut in tali conuersione ad finem usque subsistat, id omne donum Dei est. Hic nihil
liberi arbitrij hominis est. Hoc est, tota hominis anima, mens et uoluntas, ex sese nihil ad hoc adferunt, uel operantur, omnia hic sese ita passiue habent, ut sint solius gratiae diuinae, et spiritus sancti operationes.

Ac ut infans nihil confert operae ad formationem sui in utero matris, nec lutum iuuat figulum, ut fiat uas idoneum ad vsus necessarios, ita homo in
conuersione et regeneratione sui, non conuertitur et regeneratur suo aliquo, quantumuis minutissimo auxilio, sed est subiectum mere patiens, in quo Deus spiritu suo, per uerbum et Sacramenta operatur.

Fatemur quidem existere in homine, dum conuertitur, motus quosdam. Alioqui enimA aufgelöst aus: n.; nicht vorhanden in B. non posset conuer-A 3vti. Sed illos motus non nostrae uoluntatis
esse, sed a spiritu sancto excitari, asserimus. Itaque etiam inter truncum et hominem hac in parte ingens discrimen constituimus. Truncus, etsi patitur, quum ab artifice formatur, tamen diuersa est passio ab ea, quae fit in homine quando conuertitur. Quia truncus, nec ad conuersionem est ordinatus, nec habet organa, quae conuersionem admittant et motus nouos accipiant. Quod
tamen ad cooperationem et modum agendi attinet, nihil magis facit, operatur aut agit homo in conuersione sui quam truncus, licet alioqui sit discrimen.

Quid uero deinceps uoluntas facta conuersione, et uoluntate aut uelle nouo constituto operetur, et quomodo tunc homo Synergus Dei dicatur, de hoc non disputamus; tantum hic ad initia conuersionis respicimus.

Hanc sententiam, ut supra affirmauimus, sanctus vir Lutherus ponit, et in scripturis sacris firmissima habet fundamenta.

Liquido igitur et constanter scriptura affirmat, totum hominem penitus esse in peccatis mortuum et prorsus corruptum per peccatum originale, ac animam eius per omnia quasi turpissima quadam lepra adeo infectam, ut nihil in
ea sit sani, ita ut mens in rebus diuinis prorsus caeca, uoluntas a Deo auersa et cor perpetuo natura sua repugnans et plenum sit contumacia, durius saxo et quouis adamante.B; A: adamamte.

Hinc dicta illa extant:

Ioh.A; B: Iohan. 1: Totum genus humanum tenebrae non comprehendentesA; B: compraehendentes. lucem lu
centem etc. apellatur.Vgl. Joh 1,5.

Eph. et coloss. 2: Et uos cum mortui essetis in delictis et peccatis uestris in quibus aliquando ambu-A 4rlastis secundum saeculum mundi huius.Vgl. Eph 2,1.3; Kol 2,13.

Ioh.A; B: Iohan. 3: Quidquid natum est ex carne, caro est.Vgl. Joh 3,6. Ioh.A; B: Iohan. 6: Caro non prodest quidquam. Hoc est: omnes uires in homine non renato sunt ita debilitatae, ut
non possint eam obedientiam, quam Deus flagitat, praestare. Spiritus est qui viuificat.Vgl. Joh 6,63.

Psal.A; B: Psalm. 51: Tibi tantum sum peccator.Vgl. Ps 51,6.

Ro.A; B: Rom. 7: Ego carnalis sum venundatusA; B: veuundatus. sub peccatum.Vgl. Röm 7,14.

Gen. 6 et 8: Omne figmentum cordis humani est malum omni tempore.Vgl. Gen 6,5; 8,21.

Rom. 8: Sensus carnis inimicitia est aduersus Deum, legi enimaufgelöst aus: n. Dei non subijcitur ac ne potest quidem.Vgl. Röm 8,7.

1 Cor. 2: Animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus Dei.Vgl. I Kor 2,14.

2 Cor. 3: Non sumus idonei ex nobis ipsis ad cogitandum etc.Vgl. II Kor 3,5.

Esa. 48: Sciui quia durus es tu et neruus ferreus ceruix tua aerea. Et frons tua
aerea.Vgl. Jes 48,4.

Ezech. 36: Auferam cor lapideum de carne vestra.Vgl. Ez 36,26.

Haec testimonia, ut totalem hominis corruptionem ostendunt, sic uires ei omnes sese conuertendi adimunt, in eo quod illum mortuum in delictis, lapideum et ferreum nominant. Quid enim mortuus ad sui resuscitationem, aut
ferrum, ac lapis ad formationem nouae alicuius figurae ex sese adiumenti adferret? Quae autem sequuntur, illuminationem, verbi Dei verum intellectum, ac totam hominis conuersionem soli Deo attribuunt:

Esa. 54; Ioh.A; B: Iohan. 6: Erunt omnes docti a Deo.Vgl. Jes 54,13; Joh 6,45.

2. Cor. 4: Deus qui dixit de tenebris lucem splendiscere, ipse illuxit cordibus
nostris ad illuminationem scientiae.Vgl. II Kor 4,6.

A 4v Ioh.A; B: Iohan. 1: Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum.Vgl. Joh 1,9.

2. Cor.A; B: Corinth. 3: Sufficientia nostra ex Deo est.Vgl. II Kor 3,5.

Eph.A; B: Ephes. 1: Mentionem facio vestri in precibusA; B: praecibus. meis, vt Deus Domini nostri
Iesu Christi et pater gloriae det vobis spiritum sapientiae et reuelationis in cognitione ipsius, oculos illuminatos, vt sciatis quae sit spes vocationis vestrae.Vgl. Eph 1,16–18.

Psal.A; B: Psalm. 34: Domine, in lumine tuo videbimus lumen.Vgl. Ps 35,10 Vg (= Ps 36,10). B; A: Psal. 5.Psalm. 51 et 119: Da mihi intellectum, vt discam mandata tua.Vgl. Ps 119,34 (118,34 Vg). Item, Cor mundum crea in me
Deus et spiritum rectum innoua in visceribus meis.Vgl. Ps 51,12 (50,12 Vg iuxta LXX).

Matt.A; B: Matth. 16: Caro et sanguis non reuelauit tibi, sed pater meus, qui in coelis est.Vgl. Mt 16,17.

Deut. 29: Nondum dedit vobis Dominus cor intelligens et oculos videntes et aures audientes, vsque in praesentem diem.Vgl. Dtn 29,3.

Ierem. 24: Et dabo eis cor, vt sciant me, Quia ego sum Dominus.Vgl. Jer 24,7.

1. Cor.A; B: Corinth. 12: Nemo potest Iesum dicere Dominum, nisi spiritu.Vgl. I Kor 12,3.

Act.A; B: Acto. 16: Et aperuit Dominus cor Lydiae, vt attenderet, quae dicebantur.Vgl. Act 16,14. Idem fit Actorum secundo, cum in concione Petri trium millium corda aperiuntur, A; B: et conuertuntur.vt conuertantur.Vgl. Act 2,41.

Ab hac vero certa, simplici et firmissima doctrina recedunt hoc nostro tem
pore illi, qui voluntatem, in conuersione sui, tertiam causam concurrentem faciunt. Nam hi operas inter spiritum sanctum ac nostras vires ita partiuntur, vt nobis etiam aliquid auxilij in conuersione relinquant, ac voluntati nostrae carnali hoc tribuant, quod Scriptura ei prorsus adimit. Supra enim dictum est, cor hominis (Qua appel-B 1rlatione mentem et voluntatem et totam animae
vim comprehendiA; B: compraehendi. notum est) lapideumA; B: lapidem. esse et quouis saxo durius.Vgl. oben S. 647,34f. Quod Augustinus recte interpretatur, dici de durissima voluntate et aduersus Deum inflexibili.Vgl. Augustinus, De gratia et libero arbitrio XIV, 29 (zu Ez 11,19f): Numquid ergo possumus nisi absurdissime dicere, bonum meritum bonae voluntatis in homine praecessisse, ut evelleretur ab eo cor lapideum: quandoquidem ipsum cor lapideum non significat nisi durissimam voluntatem et adversus Deum omnino inflexibilem? Ubi enim praecedit bona voluntas, jam non est utique cor lapideum. (PL 44, 898). Talis autem voluntas, quomodo quaeso possit sese ad gratiam applicare, vel eam expetere, ei annuere, adsentiri, vel ad eam se leuissimo etiam nutu extendere,B; A: exendere. nisi per spiritum sanctum prius emolliatur, quem Deus
per Ezechielem ad hanc emollitionem durissimi cordis humani promittit, cum inquit Ezech. 36: Et spiritum meum ponam in medio vestri, et faciam vt in praeceptis meis ambuletis etc.Vgl. Ez 36,27.

Ierem. 31: Dabo legem meam in visceribus eorum, et in corde eorum scribam eam.Vgl. Jer 31,33. Philip. 2: Deus est, qui efficit in nobis velle et perficere.Vgl. Phil 2,13.

Etsi igitur Deus vsitate a ministerio verbi et Sacramentorum orditur conuersionem, tamen verbum et Sacramenta tantum media sunt. Causa vero efficiens conuersionis et quae facit media illa ordinata in nobis efficacia, solus spiritus sanctus est, qui per media illa diuinitus constituta excitat corda et mouet voluntates ad assentiendum. Et sicut supra monuimus, certum est,
quod ille motus, qui in voluntate existit, cum ea conuerti incipit, non est, nisi a spiritu Dei, ac iam noua est creatura, non vetus illa et carnalis seu Adamica, voluntas.

In formula ergo declarationis Victorini duo potissimum desideramus: Primo, quod sententiam, quam vult esse affirmatiuam, inuoluit et implicat vocibus
ambiguis, nec verbis scripturae, sed philosophicis et a patribus quibusdam non recte vsurpatis, vtitur. Deinde negatiuam, an a Luthero in hac disputatione et a quibus tandem dissentiat, ac quorum doctrinam reijciat, non expresse ponit.

B 1v Etsi inA; B: enim in. disputatione praecedente Vinariensi veteres aliquos haereticos
nominat, ac ab ijs se discedere dicat, tamen haud obscure sententiam Lutheri suggillat, et subinde doctrinam hanc, quae tertiam causam concurrentem facit voluntatem nostram, adstruit.

Qui vero huic formulae et declarationi subscripserunt mediatores, ac Theologiae Doctores et ipsi nunquam scriptorum Lutheri faciunt mentionem. Dicunt
quidem de Schmalkaldicis articulis, qui Luthero adscribuntur,Die Autorschaft Luthers an den Schmalkaldischen Artikeln war an sich nicht umstritten, wenn sie auch erst allmählich offizielle Anerkennung als Bekenntnisschrift fanden. Das Manuskript Luthers ist in der UB Heidelberg erhalten, vgl. die Faksimile­Ausgabe, herausgegeben von Karl Zangemeister. sed reliqua eius scripta et praecipue illud, quod de quaestione hac ex professo conscripsit, qui est liber de seruo hominis arbitrio,Vgl. Luther, WA 18, 600–787 (De servo arbitrio, 1525). studiose supprimunt et ideo nominare nolunt, ne Victorinus forte, qui antea illud reiecerat, offensus a fucata hac reconciliatione resiliret.

Affirmant tamen Victorini declarationem cum illustrissimorum Saxoniae Principum confessione consentire. Quod in hoc aperte falsum est, cum in illa confessione haec verba sint: Fugiamus etiam et detestemur Dogma eorum, qui argute philosophantur, mentem et voluntatem hominis, in conuersione, seu renouatione esse synergon,synergon = σύνεργον bzw. συνεργόν = mitwirkend, mitarbeitend. Vgl. Art. συνεργός, in: Passow II/2, 1715[b]; Art. σύνεργος, in: Menge­Güthling 659[a]. seu causam concurrentem et cooperantem, cum
et Deo debitum honorem eripiat, et (vt Augustinus inquit) suos defensores magis praecipitet et temeraria confidentia labefactet, quam stabiliat.Weimarer Konfutationsbuch Art. VI, fol. 36b, unsere Ausgabe Nr. 9, oben S. 430,1–5. Quae verba, vt Victorinus semper oppugnauit, ita nunc non ostendit aperte, quod illa recipiat.

De ambiguitate autem et incomoditate declarationis, quod dicimus, sic se
habet:

Distinguit Victorinus inter facultatem seu dynamin voluntatis et eius aptitudinem, modum agendi, ac capacitatem. Alterum vult a voluntate prorsus ablatum et remotum, alterum dicit ei adhuc adhaerere.

B 2r Sumpta autem est haec distinctio ex Philosopia, vbi priuatio definitur
carentia formae cum aptitudine ad illam,Vgl. z. B. Bartholomäus Arnoldi, Parvulus philosophiae naturalis in phisicam Aristotilis Introductorius (Wien 1510; VD 16 P 812), Bl. a2 r: [P]Riuatio est carentia formae alicuius cum aptitudine materiae ad illam. et subiecto corrupto duo tribuuntur: Destructio, seu carentia formae quae debebat adesse, et aptitudo, vt possit restitui. Sic in Arbitrio hominis post lapsum, cum sit vocabulum priuatiuum, Victorinus dicit, extinctam esse facultatem cogitandi, volendi et perficiendi spiritualia, et manere aptitudinem, vt sit capax coelestium donorum
Spiritus sancti.

Cum autem scriptura hanc distinctionem nusquam adferat, valde periculosum est, ex Philosophia in eam vel distinctiones, vel phrases nouas temere in Religionis negotijs admiscere et inferre. Nam termini Philosophici, etiamsi rationi videantur valde concinni, tamen in foro alieno semper aliquid incom
modi habent. Praesertim cum pij debeant res sacras verbis scripturae explicare, quibus id planius et simplicius facere possunt, quam aliunde accersitis formis loquendi. Et Paulus iubet vti sanis formis verborum.Vgl. II Tim 1,13; Tit 2,1.

Vt autem supra declarauimus et probauimus scripturam, etiamsi homini non adimat organa sua, tamen totalem ei corruptionem attribuere et econtra con
uersionem eius soli Deo et gratiae eius assignare, ita nullam facit vel aptitudinis, vel modi agendi, vel capacitatis reliquae, mentionem. Et facile est, ex scriptura hanc Victorini Philosophicam distinctionem euertere, si quidem hoc planum facere et ostendere possumus, quod ea cum omni dynami, modum agendi quoque, et aptitudinem et capacitatem auferat.

Modum agendi, ex se, vel suis viribus in spiritualibus homini animali adimit scriptura, cum eum vo-B 2vcat mortuum. Ioh.A; B: Iohan. 1,Vgl. Joh 1,5.10f.13. Ephe.A; B: Ephes. 2;Vgl. Eph 2,1–10. Lutherus Deut. 4 sic inquit: Habet quidem homo ex prima institutione notitiam, et potestatem regendi, et faciendi cum sese inferioribus liberam. Sed seipsum regere et facere, quae suo superiori placent, WA 14, 585,35: placeant. neque nouit, neque potest. Ibi
cessat Liberum arbitrium. Sed necessario ibi coecus, ibinicht in WA 14, 585,36. impotens, ibiWA 14, 585,36: imo. mortuus et damnatus est. Ideo hic nihil debet praesumere aut eligere.Luther, WA 14, 585,32–37 (Deuteronomium Mosi cum annotationibus, 1525, zu Dtn 4,2).

Si est spiritualiter mortuus homo (vt scriptura eum non de nihilo sic vocat) sicut certe est. Iam facile haec ratiocinatio ex similibus constat. Vt corporaliter mortuus ineptus est per se, vel ex se, ad omnes actiones, vel prorsus nul
lum modum agendi habet in corporalibus. Ita spiritualiter mortuus, caret prorsus omni modo agendi in spiritualibus. Si autem tribuitur ei adhuc modus agendi, non est spiritualiter mortuus. At hoc affirmare est blasphemum in scripturam, imo in spiritum sanctum, qui ita loquitur, vt qui nouit quale figmentum simus.

Quod attinet ad Aptitudinem, eam quoque scriptura homini animali in rebus diuinis, vel spiritualibus non concedit, sed adimit. Nam Paulus inquit, 2. Cor. 3: Non sumus icani,icani ist Umschrift des griechischen Texts: ἱκανοί. idonei, apti, ad cogitandum aliquid ex nobis, tanquam ex nobis IcanotisA; B: Iconatis. imon,Icanotis imon = ἱκανότης ἡμῶν. aptitudo, idoneitas nostra ex Deo est.Vgl. II Kor 3,5. Item: Caro non prodest quidquam, sed spiritus est, qui viuificat.Vgl. Joh 6,64 (Vg) (6,63 Luther 1984). Coloss. 1: Gratias
agentes Deo patri, qui idoneos nos fecit ad participandam fortem sanctorum in luce.Vgl. Kol 1,12.

Porro capacitatem rerum spiritualium adimit homini animali vel non renato, 1. Cor. 2: Animalis homo v dechete,v dechete = οὐ δέχεται. non capit, aut percipit quae sunt spiritus Dei.Vgl. I Kor 2,14. Ibi Lutherus in margine inquit: in Frakturschrift gesetzt.Der natuͤrliche Mensch ist,
wie er ausser der gnaden ist, mit aller ver-B 3rnunfft, kunst, sinnen vnd vermoͤgen, auch auffs beste geschickt.Luther, Biblia Germanica 1545, ed. Volz II, 2303, Marginalie zu I Kor 2,14 Natürliche. Et talis non capit spiritualia, ex suis viribus, nec potest ex se capere. Matth.A; B: Mattn. 19: Non omnes capiunt verbum hoc, sed quibus datum est.Vgl. Mt 19,11. Hic ex specieB; A: spetie. genus intellige, vi liberi arbitrij non capi verbum, sed cum illuminatioB; A: illumiuatio. Spiritus sancti accedit. 2. Cor.A; B: Corint. 4:
Habemus thesaurum hunc in vasis fictilibus, vt eminentia virtutis, vel efficaciaeB; A: efficatiae. (graece dinameos)dinameos = δυνάμεως. sit DEI, et non ex nobis.Vgl. II Kor 4,7. Vasa fictilia vocat nos Paulus, capacia thesauri, non quidem ex nobis vel nostris viribus actiue, sed passiue ex eminenti virtute et efficacia Dei. Ambrosius super locum citatum inquit: Fictilia ergo vasa dicens, infirmitatem humanae
naturae significat, quae NIHIL potest, nisi a Deo acceperit virtutem, et ad laudem suam, Deus per haec se praedicet,A: predicet; B: prędicet. quae infirma sunt, vt gloria ILLI detur, non Homini, qui ex luto fictus est.Ambrosiaster, Commentarius in epistulas Paulinas ad Corinthios (in II Cor 4,7), (PL 17, 307A) (CSEL 81/2, 223,24–224,2). Haec clara sunt vt eminentia virtutis, vel efficaciaeB; A: efficatiae. sit Dei, non ex nobis. Hic nihil humanis viribus adscribitur, datur, vel relinquitur. Aptitudo et capacitas ex Deo sunt, non ex
nobis.

Sic manifeste haec vocabula, Modus agendi, Aptitudo, Capacitas exploduntur et homini animali adimuntur, quorsum igitur opus est ea inuehere in Ecclesiam? cur eiusmodi subtilibus distinctionibus, veritas potius implicanda quam explicanda est? Cur volumus patrum testimonijs contra scripturam niti,
vt aliquid homini non renato ascribereA; B: asscribere. possimus?

Nos hac in re sequamur dictum Polycarpi: Nihil pro vero recipiendum, quod non traditum sit a Prophetis et Apostolis.Vgl. Irenaeus von Lyon, Adversus haereses III, 3, 4: [Polycarpus] haec docuit semper quae ab apostolis didicerat, quae et ecclesiae tradidit, et sola sunt vera. unam et solam hanc veritatem adnuntians ab apostolis percepisse se quam et ecclesiae tradidit. (FChr 8/3, 34,15f, 36,3f; PG 7, 852f). Die griechische Originalversion des Irenaeus­Texts ist erhalten als Zitat bei Eusebius von Caesarea, Historia ecclesiastica IV, 14,4f: ταῦτα διδάξας ἀεὶ ἃ καὶ παρὰ τῶν ἀποστόλων ἔμαθεν, ἃ καὶ ἡ ἐκκλησία παραδίδωσιν, ἃ καὶ μόνα ἐστὶν ἀληθῆ. μίαν καὶ μόνην ταύτην ἀλήθειαν κηρύξας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων παρειληφέναι τὴν ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας παραδεδομένην. (GCS 9/1, 332,15–17.22–24; PG 20, 337B.C).

Sint sane aliqui, qui putent Victorini allatam ex philosophia distinctionem, aliquo modo docendi causa tolerari posse. Tamen hoc verum est, quod in sua
illa declaratione multiplex insit ambiguitas.

B 3v Primo enimB; A: n. exponitur aptitudo his vocabulis, Modo agendi et capacitate, quae partim sunt ambigua, partim latina consuetudine significant actiue. Si enimB; A: n. per aptitudinem intelligitur modus agendi ante operationem spiritus sancti, tribuitur homini aliqua Synergia. Capacitas vsitate significat, non
tantum passiuam habilitatem, sed etiam aliquam solertiam et naturalem vim, seu semen discendi. Manifestum est autem ex superioribus, saepius iam iteratis dictis, menti et voluntati hominis post lapsum nullam inesse naturalem vim seu semen capiendi, vel discendi ex sese sine Spiritu sancto, sicut dicit Paulus: Animalis homo, non percipit etc.Vgl. I Kor 2,14.

Secundo et hoc ambiguum est, quod conferuntur Truncus et Homo, quod attinet ad conditionem sine discrimine status ante et post lapsum, et dicitur: Truncus non est conditus, vt sit capax. Vbi confunditur natura voluntatis ante et post lapsum. Conditio trunci semper eadem manet, nunquam fit capax, cum in illum a prima conditione nulla cadat mutatio. Verum hominis alia est
ratio. Is initio conditus est ad capacitatem et modum agendi, postea vero per peccatum corruptus et deprauatus est, vt non amplius maneat prima conditio, neque insit ei vlla capacitas, nisi fiat noua creatura. Si autem intelligitur conditio de natura voluntatis post lapsum, qua differt a trunco ratione organorum, struuntur insidiae, sub ambigua voce conditionis.

Tertio, confunduntur voluntas non renata et renata, cum dicitur: homines sunt capaces vocationis diuinae et per S[piritum] S[anctum] non solum assentiuntur, sed etiam custodiunt thesaurum. Controuersia enimB; A: n. est, quid voluntas possit sine S[piritum] S[anctum] et nondum renata. Ea ex sese neque Capax est, neque assentitur. Quod autem per S[piritum] S[anctum] assentitur
et custodit thesaurum, aliunde accipit volun-B 4rtas iam renascens, sicut dicitur: Spiritus opitulatorA; B: opitulatur. infirmitati nostrae.Vgl. Röm 8,26.

Quarto. Collatio trunci et hominis odiose repetitur, ad eludendas scripturae phrases, quae durius loquitur, et homini cor saxeum,Vgl. Ez 11,19; 36,26. frontem Aeream,A: Aeneam; B: aeneam.Vgl. Jes 48,4. inimicitiam aduersus DeumVgl. Röm 8,7. et repugnantiam contra legem DeiVgl. Röm 7,23. tribuit ad
amplificandam passionem in conuersione et excludendam omnem vim et modum agendi in arbitrio humano. Ergo latent in formula declarationis insidiae et iure postulatur declaratio declarationis, in ambiguitatibus commemoratis.

Caeterum cum fidelis Theologi sit, fundamenta Christianae religionis ex verbo
Dei, propheticis et Apostolicis scriptis ponere et astruere sanam doctrinam verbis et testimonijs dilucidis scripturae, nec id Victorinus in sua declaratione faciat, sed confugiat ad distinctiones philosophicas et patrum quaedam non sana dicta, non potest pro fideli Theologo haberi. Desideratur etiam in illo sinceritas et candor, quia Antithesin non clare ponit, nec aperte doctri
nam Lutheri aut aliorum recte sentientium approbat. Sed phrasibus incommodis de Synergia, ac tertiae causae voluntatisA: voluntati; B: Voluntati. in conuersione concurrenti patrocinatur, quas excusat, et acerbe eos, qui illas reijciunt vel taxant, exagitat et petit. Ac perinde vt Maior suam impiam loquendi formamBona opera necessaria sunt ad salutem. Zum majoristischen Streit vgl. unsere Ausgabe Bd. 3. non damnat, sed excusat, ita Victorinus praedictas Synergistarum formulas palliat et
probat, vt quod alit monstrum, hac ratione tanto tutius legere possit.

Quicunque ergo alios ad subscriptionem huius declarationis adigunt, in hoc peccant: Primo quod non solum sententiam ambiguam, quae in deterius flecti potest, sed etiam plane falsam volunt approbari. Quod B 4v fit contra mandatum Apostoli, qui vult formam sanorum verborum retineri et quae certa et
firma sunt approbari.Vgl. II Tim 1,13; Tit 2,1.

Secundo iuuant occultatorem Victorinum, vt in fraude sua delitescat et post occasione data prorumpat et vel maius quam antea incendium excitet, vel saltem virus et venenum suum pestiferum occulte spargat et incautis iuuentutis et auditorum suorum animis instillet.

Tertio probant et consentiunt in suggillationes verae doctrinae a Luthero et alijs pijs propositae, quae hactenus non obscurae a Victorino passim sunt prolatae et nunquam ab ipso retractatae.

Quarto, premunt ingenuam veritatis et Christi beneficiorum confessionem, qui vult sermones nostros perspicuos et non ad decipiendum compositos esse.Vgl. Mt 5,37; Kol 4,6; Eph 4,29; 5,4.

Quinto scandalum confirmant, quo multi hactenus grauiter irretiti sunt et offensi, non aliter intelligentes, quam Victorinum veram scripturae et Lutheri sententiam oppugnasse et sine perspicua reuocatione et erroris confessione non posse B; A: promenbro.pro membro verae Ecclesiae agnosci. In quibus omnibus conciliatores illi, seu subscriptores formulae, qui passi sunt illum veritatem in
eiusmodi ambiguitates immergere, grauiter rei sunt. Haec autem quam tristia et horrenda sint, quis non intelligit?

Qui vero ad eiusmodi subscriptionem sese adigi patiuntur simpliciter, vt nec ambiguitatibus formulae contradicant, nec falsa liquido reijciant et improbent, ijsdem peccatis implicantur. Et hic considerent, ne aliquando peccatum
hoc in conscientia, cum grauissimo et periculosissimo ipsorum malo euigilet. Vulnus enim conscientiae, praesertim ab incautis et recte monentes audire nolentibus, facilius admittitur, quam admissum sanatur.In B folgt: Qui vero vberiorem cognitionem illius Controuersiae, in Thuringia, de Modo agendi, Aptitudine, Capacitate exortae, cognoscere cupit, legat ea, quae de hac re Pastores et Theologi Thuringici eiecti publicarunt, hoc titulo. Summarien Bericht etc. [Warhafftiger / vnnd || Gruͤndtlicher Summarien Bericht / || Etlicher Predicanten / Wie vnd Wo= || rumb sie im LXII. vnd LXIII. || Jare / in Thuͤringen seind jres || Ampts entsetzet / vnd zum theil verjagt worden. || || M. D. LXIIII. (VD 16 W 734)] Quid autem de Sententia hac nostra, atque adeo toto hoc negocio, Reuerendus vir, pietate, eruditione et constantia insignis, Dominus Doctor Ioachimus Morlinus Superintendens Brunsuicensis Ecclesiae, sentiat, ex Epistola eius potest pius Lector cognoscere. [Der Brief, mit Datum vom 23. Februar 1563, folgt auf Bl. 187v–188r.]