A 2r Non meminimus, an a quoquam in nostris ecclesiis hac de re quicquam disputatum sit. et sui manipulares postquam mordere doctrinam nostrarum ecclesiarum coeperunt capta occasione a disputatione quadam Lypsiae habita,Vgl. zu der hier angesprochenen Leipziger Disputation , welche die Initialzündung für den Synergistischen Streit bildete, . Locos communes accusarunt, quod in his doceretur hominem ui liberi arbitrij applicare se ad gratiam.
1. Falsissimum est. An non meminissent, quod in fine tertiae partis Postillae disseruit de libero arbitrio,Gemeint ist möglicherweise die Tertia pars homeliarum
, die im Jahr 1559 zum ersten Mal im Druck herausgebracht hatte und die in der Folgezeit mehrfach nachgedruckt wurde. Anders als von angegeben, endet sie allerdings mit einer Trinitatispredigt und nicht mit Ausführungen zum freien Willen. Eberus in sua disputatione et in disputatione Voit et Bauaricis articulis, hat offenbar die These 8 aus der Thesenreihe vor Augen. Vgl. . Die zweite Schrift: , . in sua disputatione,Mit hoher Wahrscheinlichkeit bezieht sich auf die Disputation des Leipziger Theologieprofessors , der sie 1560 unter dem Titel veröffentlicht hatte (VD 16 vacat). in plurimis scriptis?
Id cum impudens 2 mendacium sit (nam locus hactenus non monstratus est),
nemo tamen in ecclesia nostra cum homine vanissimo magnopere 3 pugnauit, nisi quod ipse mota semel doctrina conquiescere nunquam potuit. Putamus A 2v igitur, ne nunc quidem nobis cum eo de hac re rixandum esse. Sed, ut nos ipsos erudiamus et confirmemur mutuo, non grauabimur exponere, quid de tota controuersia huius articuli existimemus.
2. Est sane hoc uestrum impudens mendacium, cum toties scripserim, eum errorem contineri in definitione et loco liberi arbitrij.
3. Mendacium est. Videantur scripta et tertia pars Postillae .
Principalis 4 ac praecipua quaestio est: Qualis sit et quomodo fiat miseri pec
catoris conuersio, qui ea aetate est, ut doceri possit.
4. Principalis quaestio est, quid hominis naturale aut animale liberum arbitrium boni aut mali operari aut cooperari possit. Nolite sophistice inuertere statum causae.
De hac respondet : Conuerti (ut inepte loquitur) pure 5 passiue, id est,
ut truncum et nihil 6 agentem. Et addit tetriora alia: Conuerti repugnantem et hostiliter 7 Deo conuertenti aduersantem.Vgl. .
5. phrasin retinui. Non sum reformaA 3rtor , ut Adiaphoristae, sicut mox dicetur.1
6. Figmentum est. Nunquam dixi nihil agentem
, sed audientem, atten
,Vgl. exemplarisch zu diesen Formulierungen des . uerum non uero ac spirituali cordis motu ex eius carnalibus uiribus profecto cooperantem.
dentem, cogitantem
7. Mendacium est. Non simpliciter dixi hostiliter
, sed si ipsius proprias et animales uires seu carnis sensum expendas
.
Et sunt huius asseuerationis rationes praecipuae comprehensae hoc syllo
gismo: 8 Natura est auersa a Deo; sensus carnis est inimicitia aduersus Deum et quae alia dicta de deprauatione naturae humanae loquuntur. Et reliqua illa: Conuerti hominem 9 solius Dei misericordia et effectione, iuxta dicta: Dabo uobis cor nouum et auferam cor uestrum lapideum.
Ez 36,26. Item: Deus est, qui efficit, ut et uelitis et perficiatis.
Phil 2,13.
8. Pessima causa aut arbor necessario pessimos fructus fert; naturale aut animale liberum arbitrium est pessima causa; igitur etc.
9. Si solus Dei opus est, ergo fit citra omnem synergiam liberi arbitrij.
Ex his opinantur 10 sequi sine conA 3vtradictione, quae asseuerare eos diximus. Et tragice amplificant, si contrarium affirmatur confirmari homi
num merita, superbiam, praesumptionem, securitatem et nescio quae alia, ut scripta eorum docent. Haec summa certaminis est, de quo nihil dissimulabimus.
10 Cur uos non soluitis hosce syllogismos?
Toto pectore abhorremus ab oratione illa contumeliosa in Deum et plena
blasphemijs 11 aduersus Filium Dei: Homo non solum ut truncus, sed repugnans conuertitur.
Et affirmamus stabiliri tali oratione non solum securitatem ac prophanationem contemnentem Deum, sed horribilia hominum scelera et arcana 12 dubitationis et diffidentiae, desperationis etiam peccata. Nam qui tali 13 orationis forma perturbati persuaserunt sibi non posse eos
credere, nisi cogantur repugnantes, et scelera cumulant et tandem oppressi, dubitatione et desperatione ruere coguntur in aeterna exitia.
A 4r 11 Non est blasphemia, dicere hominem naturalem et carnalem perpetuo esse hostem Dei et repugnare ei, quod ad internos motus attinet, ante conuersionem, in et post. Roma 7. 8. Gal. 5. et 1. Cor. 2.Vgl. Röm 7,18–20; 8,7; Gal 5,17; I Kor 2,14.
12 Commentitium est. Nam monitus de suae naturae malicia tanto magis ei scintilla fidei et primitijs Spiritus repugnare conatur.
13 Tali forma orationis ego non utor, ut simpliciter dicam hominem repugnantem conuerti. Sed dico eum ratione sui animalis aut carnalis liberi arbitrij repugnare. Ratione autem donati boni uelle aut scintillae fidei assen
tiri. Remouete ergo uestras sycophantias, nec eis controuersiam obscurate et ueritatem praegrauate.
Opponimus autem blasphemiae non liberi arbitrij 14 uires aut dignitatem aut merita, sicut falso nos et ecclesias nostras criminatur, sed haec opponimus fundamenta 15 immota et indubitata.
14 Certe de uiribus liberi arbitrij iis omnis est. Vos eas asseritis, ego nego et confuto. Nolite inuertere scopum controuersiae.
15 Hoc ipsorum putre fundamentum, mox ipsimet fabri manifeste subruent.
A 4v Promissio gratiae et remissionis peccatorum uniuersalis est, pertinens ad omnes. 16 Est et mandatum uniuersale et summum omnium, ut omnes
promissioni credant. Denique ordo est immotus, nec fingendum aliter esse Deum efficacem, quam uoce euangelij lecta, audita, cogitata et accepta fide.
16 Sophisma est, a mandato ad posse optimissime sequitur scilicet.
Huic promissioni, mandato, ordini diuino affirmamus debere et 17 posse hominem obedire et obedire uolentem, et sine coactione, ut, cum repugnant
uerbo, dubitando aut diffidendo, aut prorsus abijcit, facit id uolens, non coactus. Et cum assentitur, non facit hoc ui aut dignitate liberi arbitrij, sed 18 DEI efficacia, qui hoc modo per uerbum et uocem euangelij et non aliter est efficax. Nec sequitur ulla uerisimili aut rationali consequentia: Fides 19 est donum Dei, ergo datur et donatur nolenti, coacto aut repugnanti. Multominus
A 5r sequitur: Donatio est, ergo 20 coactio et uiolenta impressio est.
17 Vanum est et contradictio manifesta. Primum dicunt ipsum hominem id posse. Mox uero dicunt non hominem, sed Deum efficere. Sic modo aiunt, modo negant. Quid hac uanitate uanius? Et tamen audent me uanissimum hominem proclamare. Non pudet in tam paucis uerbis contraria dicere?
18 Haec est mea sententia, qua suam assertionem et immotum (uti loquuntur) fundamentum euertunt. Supra enim assensum et posse attribuerunt homini, hic contra ei adimunt et soli diuinae efficaciae adscribunt.
19 Argumentatio nostra haec est: Tota fides est purum donum Dei; fides est intelligere uerbum et assentiri ei; ergo perceptio, cogitatio et assensus, uelle
et posse, est purum et merum solius Dei donum, non nostrae synergiae aut liberi arbitrij. Solue synergista.
20 Mendacium est. Non dicimus coactio, uiolenta impressio.
Minime uero sequitur tetrum illud ἀνακόλουθον: 21 Caro auersa est a Deo et inimica Deo,Vgl. Röm 8,7. ergo auersa et repugnans conuertitur. Estque confusio 22 ac
ciA 5vdentium talis, quae in scholis flagris digna iudicaretur.
21 Caro seu sensus animalis, de quo proprie in lib. arb. disputatur, est perpetuo auersus a Deo. Ergo et tunc, cum conuertitur.
22 Cum disputatur de ui liberi arbitrij, quaeritur de toto naturali aut animali, quid ille cum omnibus suis uiribus possit aut non possit, non de solis
eius accidentibus. Talis homo totus dicitur corruptus, non sola eius accidentia. Bella consequentia, de tribulis ficus et de spinis uuas colligit.
Imo contrarium optima consequentia sequitur: Cum caro sit auersa, inimica et quae alia accumulant eius epitheta. Cumque contra praesto sit medicus 23 benignissimus, non repugnat, non auersatur aut repudiat medicum. Haec cum
fiunt, non fiunt per coactionem nec fiunt 24 nolente aut nesciente homine.
23 Sequitur sane, si loquaris de iure, non de facto, de debere, non de posse. Deberet quidem aegrotus non repugnare medico, sed phreneticus est.
24. Fiunt quidem sciente et uolente homine, sed per tractionem PatrisVgl. Joh 6,44. seu donationem perceptionis et boni uelle pro malo.
A 6r Denique 25 infinitum discrimen est inter agens rationale et uoluntarium et rem brutam aut inanimatam. Haec qui confundunt, naturae, Deo et uerbo eius bellum inferunt.
25 Verum est: Maximum discrimen est etiam inter ouem et capram. Sed quid inde?
Nec uero his ut potissimis tantum nitimur: 26 Certissimus et ueracissimus nobis 27 neruus est defensionis, oportere esse certitudinem in conuersis. Haec tota euertitur et praestigijs in explicabilibus inuoluitur commento illo uniuerso de repugnantia. Paulus inquit: Ideo ex fide gratis, ut sit firma promissio
Röm 4,16., id est: Spiritum promissum fide accipimus.
26 Agnoscitis esse imbecilla sophismata.
27 Non est neruus, sed funiculus arenaceus. Nego igitur eius cohaerentiam. Num, quia Paulus sentit in se animale liberum arbitrium repugnare legi ac uerbo Dei ac concupiscere aduersus Spiritum, ideo non assentitur promissionibus Dei, sed dubitat aut indulget dubitationibus aut sceleribus?
Vt igitur fanaticum commentum monachorum de dubitatione detestaA 6vmur, ita et hanc nouam et praestigiatricem repugnantiam in ecclesias nostras non 28 recipimus.
28 Ergo exploditis doctrinam Pauli et de animali homine, perpetuo cum nouo et Deo pugnante, Roma 7.Vgl. Röm 7,18–20.
Reliquam totam differentiam de uiribus humanis, de peccato originali et gratuita donatione remissionis peccatorum retinemus et explicamus eum in modum, quo traditus est et explicatus in libro ecclesiarum nostrarum proprio, cui titulus est 29 Corpus doctrinae
Gemeint ist das mehrfach nachgedruckte .. Ideoque hoc loco de his uniuersis nihil repetimus.
29 Continet uestrum Corpus
non paucos et crassos errores.
A 7r Nicht in A.Brevis responsio ad confessionem theologorum Vuitebergensium de libero arbitrio. Authore .
DICIT HOMINEM IN CONVERSIONE natura sua se habere ut truncum, nihil agentem ex sese, imo repugnantem et hostiliter Deo aduersan
tem.
Hanc propositionem Vitebergenses theologi in sua confessione, quae exhibita est Electori mense Ianuario huius anni, damnant ac summopere execrantur. Ego uero iterum uos appello, quicunque estis, qui haec scribitis et sentitis. Quid uos in hac doctrina et desideratis? Homo an non
est truncus in tantis, tam arduis et diuinis rebus, ad animae salutem pertinentibus? Imo ante restitutionem seu regenerationem Spiritus Sancti horum quiduis in eum conuenit, lapis, caudex, stipes, asinus, plumbeus, quin exuperat eius stultitia haec omnia. Et quidem scriptura uidetur alludere ad similiA 7vtudinem trunci, quando sic Dominus loquitur Hoseae 6.: Dolaui eos per pro
Hos 6,5. Quo in loco utitur tali uerbo, quo proprie
phetas.dolare
, sculpere
, effodere
significat. Jch hoͤfele vnd schnitz an euch wie an einem groben Klotz.
Sed haec ita dicuntur, non ut similitudinem de trunco per omnia approbemus, sed ut declaremus, qualis sit passio in conuersione hominis. Iam si offendit
uos hoc uocabulum ac magnam diuersitatem esse dicitis inter hominem et truncum, quia truncus sensu et motu caret, dicamus sane hominem habere se ut brutum. Sed hoc est longe deterius, quia brutum non solum patitur domitorem, sed etiam repugnat, truncus sculptori non repugnat, sed tantum patitur. Huc spectant illa uerba Psalmi 32.: Nolite fieri sicut equus et mu
Ps 32,9. Alloquitur enim propheta pios iam regeneratos per Spiritum Sanctum et hortatur eos, ne redeant ad pristinam illam suae naturae ferocitatem, qua omnes, antequam accipimus Spiritum Sanctum, repugnamus Deo, neque nisi chamo et freno perdomiti eius uoluntati obsequimur. Propterea sic eam sententiam expressi:
lus.
Semper equos mulosque arctis inhibere capistris
Est opus, ut, quorsum tu regis, ire uelint.
Non ita uos decet esse pij, sed lora tenenti
Praestate obsequium per bona cuncta Deo.
Postremo, si et hoc uocabulum offendit uos A 8r et hic quoque diuersita
tem constituitis, quod brutum caret ratione, homo non caret, dicamus: Sane uobiscum hominem se habere in conuersione ut hominem, quod iterum longe deterius est illo. Quia homo ut animal compos rationis non solum patitur neque solum recalcitrat seu repugnat, sed etiam recalcitrationis rationem atque honestas causas habere se cogitat. Nam et politice uerum est homine
nihil esse intractabilius, qua de re in exordio Paediae Cyri sapienter disserit.Nach der Xenophonstelle, die hier herangezogen wird, gilt der Mensch als das am schwierigsten zu beherrschende Lebewesen von allen. Vgl. . Sed in rebus spiritualibus, pertinentibus ad salutem animae, multo magis hoc uerum est. Quid enim grauius in hominem dici potest, quam quod Paulus dicit: Quicquid caro
, id est, humana natura per se ante regenerationem sentit, cogitat, sapit, intelligit, uult, agit, id omne est ἔχθρα εἰς
Röm 8,7., hoc est oppugnatio et rebellio aduersus Deum. Phronematis enim uocabulum omnes facultates et appetitiones hominum per aeque complectitur. Sicut nota est eruditis natura uerbi φρονείσθαι. Et 1. Cor. 2. dicitur:
θεόνψυχικὸς ἄνθρωπος
, id est, totus homo cum corpore et anima non capit
, hoc est, non approbat, gleubet nicht, verstehet nicht, non potest intelligere
quae sunt Spiritus Dei
I Kor 2,14., quia illa spiritualiter intelliguntur et dijudicantur seu spirituali modo de illis iudicium fieri oportet.
A 8v NIHIL AGENTEN EX SESE. Omnino ueram est de salutaribus actionibus in conuersione siue ad conuersionem. Harum nihil agit ex sese homo sine Deo. Malarum uero agit plus satis.
REPVGANTEM.
Quin Paulus ipse ait legem membrorum, id est, naturam carnis cum tota sua sapientia et omnibus uiribus ἀντιστρατέυεσθαι, militare aduersus DeumVgl. Röm 7,23., bellum coelo inferre, uti poetae de Gigantomachia illa sua fabulati sunt.Eine Anspielung auf . Itaque non solum repugnare, sed etiam hostiliter oppugnare aptissime de
homine dici potest. Sed uos non iudicatis haec spiritualiter, ut uult Paulus. Non cogitatis turbulentiorem esse statum cordis humani, quod uarijs affectibus et cupiditatibus a Sathana huc illuc ruit, agitur, rapitur, tunditur atque prosternitur, quam si duo inter sese hostiles exercitus concurrant.
NATVRA EST AVERSA a Deo etc. Ergo homo habet se ut truncus.
Hunc (ut ipsi uocant) syllogismum, quem tantopere abominantur, uideamus et in formam syllogisticam redigamus.
Quicunque auersus est a Deo seu qui natura est hostis Dei, non potest se applicare ad gratiam uel B 1r cooperari aliquid ad conuersionem seu restitutionem sui.
Homo auersus est a Deo et natura est hostis Dei non quidem origine naturae, sed degeneratione seu corruptione, qualis nunc est natura (oportet enim ubique occurrere calumnijs.)
Ergo homo non potest se applicare ad gratiam, cooperari aliquid ad conuersionem. Quia conuersio seu restitutio hominis est noua creatio et homo con
uersus est noua creatura, ut Paulus loquitur, 2. Cor. 5.: Si quis in Christo est, noua creatura est.
Vgl. II Kor 5,17. Exempli causa: Vulnus saucij uiatoris natura sua inimicum est Samaritano, quia uulnus ipsam destructionem corporis facit. Samaritanus uero sanat, ac uulnus in prima sanatione, dum ligatur, nihil prorsus agit, sed tantum patitur. Habetis syllogismum. Quid autem uos respon
detis? Nempe in hunc modum:
TOTO PECTORE ABHORREMUS ab oratione illa.
Ille est horror uester est horror liberi arbitrij, philosophica quadam ratione repugnantis ueritati.
CONTVMELIOSA IN DEVM.
Imo maxime est gloriosum et acceptum Deo dicere: Sine tuo numine nihil est in homine, nihil est innoxium, sicut et Filius dicit:
Sine me nihil potestis facere
Joh 15,5.
B 1v ADVERSVS FILIVM DEI.
Contra. Filius dixit: Nemo potest uenire ad me, nisi Pater traxerit eum.
Joh 6,44.
Tu contra putas te quasi ipsum Deum trahere. Loquimur autem de initio conuersionis et de homine ante conuersionem. Postea enim quis negat, quin homo renatus et adiutus a Spiritu Sancto uelit et uere uelit? Quin in ipsa etiam conuersione uult et necessario uult. Verum illud uelle non est ex ipso, sed ex Deo.
AFFIRMAMVS stabiliri securitatem etc.
Profecto non. Sed haec tota ratio timorem ac reuerentiam Dei maxime excitat.
ET ARCANA dubitationis etc. peccata.
Per accidens hoc fieri potest. Nam hanc dubitationem Spiritus Sanctus delet
in animis piorum. Habemus arrhabonem Spiritum Sanctum habitantem in cordibus nostris et certificantem nos de gratia Dei.Vgl. II Kor 1,22 und Eph 1,14. Qui habet Spiritum Sanctum, scit se habere, quia acquiescit. Sin dubitas, adhuc regnat liberum arbitrium, destitutum gratia Spiritus Sancti.
NISI COGANTVR REPVGNANTES.
Hyperbole. Nos non ita horride loquimur, etsi fortasse falsum non esset, sed dicimus: Credere neminem posse, nisi efficiente seu operante in eo fidem Spi-B 2rritu Sancto. Fides enim non solum est cognitio in mente, sed etiam fiducia et consolatio in corde.
PROMISSIO gratiae est uniuersalis.
Haec est uestra propositio et fundamentum (ut dicitis) immotum et indubitatum: Omnes, qui credunt, non peribunt. Ergo homo potest aliquid cooperari et credere, cum uult, vel, ut mollissime pro uobis concludam, potest se praeparare ad fidem. Nos ad hoc uestrum fundamentum respondemus, mandatum et factum, promissionem et euentum plurimum inter se differre. Statim igitur
obijcitis: Ergo Christus mandat impossibilia, cum ipse dicat: Si fidem habeatis ut granum sinapis, nihil erit uobis impossibile.
Eine verkürzte Wiedergabe von Mt 17,20. Matt. 17. Respondeo: Verum dicitis, sed nos non habemus ne minutissimam quidem fidem, scilicet ex nobis. Deinde Christus de miraculosa fide loquitur, quae est peculiare donum, non concessum pariter omnibus in Christum credentibus. Ite
rum obijcitis: Quomodo ergo potest Ioannes Baptista dicere: Credite euangelio
,Mk 1,15par. Anders als von behauptet, handelt es sich hierbei nicht um einen Spruch von Johannes dem Täufer, sondern um eine Aufforderung Jesu. si fides est res impossibilis humanae naturae? Respondeo: Nos docemus a posteriori, Deus agit a priori, ut in scholis usitatum est loqui. Iubemus credere homines et posse illos affirmamus, operante in eis Spiritu Sancto. Neque idcirco ordinem illum seu gradus tollimus, qui ueluti a posteriori
concurrunt ad conuersionem hominis, nempe lectionem, auscultationem, cogitationem uerbi, quin B 2v necessario requirimus tanquam medium et instrumentum, per quod datur et est efficax Spiritus Sanctus. Atque illa omnia sunt adhuc historica et bruta, quae sine Spiritu etiam fieri possunt et subiecta sunt τᾦ ἀντεξουσίῳ. Ipse uero uerus assensus uerbi in intellectu, appetitus in
uoluntate, agitatio seu motus in corde non sunt nisi a Spiritu. Spiritus est enim, qui uiuificat, caro non prodest quicquam
Joh 6,63., Ioan. 6. Nec quicquam ualent sine Spiritu. Spiritualia enim spirituali modo apprehenduntur
Eine Paraphrase von I Kor 2,13., 1. Cor. 2.
DEVM esse efficacem uoce euangelij lecta etc. et accepta fide.
Fide accipi posse uocem euangelij, antequam Deus per Spiritum Sanctum efficax in homine esse coeperit, negamus de uera fide, quae est fiducia in Christum et motus cordis.
CVM REPVGNAT VERBO, facit id uolens.
Bene. Nam liberum arbitrium sua natura tendit ad malum, sicut magnes sua
natura tendit ad Arcton. Id, quod semel degenerauit, semper tendit ad deterius, non ad melius. Vinum corruptum semper magis corrumpitur. Quamuis igitur homo uolens repugnat uerbo, tamen non eodem modo uolens accipit uerbum, quia haec duo contraria non sunt aequalia. Alterum natura nobis inest, alterum extrinsecus attribuitur naturae.
B 3r COACTIO et uiolenta impressio.
οὐδὲν ἔνεστι συκοφάντου δήγματος. Nullam est remedium aduersus morsum sycophantae.Vgl. .
Illud ἀνακόλουθον.
Imo firmissimus elenchus.
ESTQVE CONFVSIO accidentium.
Quorum accidentium? Qualis confusio? An nostra de accidentibus disputatio est neque potius de tota substantia hominis, hoc est, de toto homine, qualis nunc est post lapsum, corruptissimus, deterrimus, imo larua et mancipium Sathanae? Videte utri flagris sint digniores?
CONTRARIVM optima consequentia sequitur. Cum sit auersa etc. non repugnet.
Adeste, argumentum ualidissimum cognoscite. Vnde ductum? A contrario. Quodnam illud? Caro est auersa. Ergo non repugnet. Pulcherrima me hercle consequentia, a substantia ad accidens siue ad actionem, a natura ad mores.
Vinum est corruptum. Ergo resipiscat. Iste est fatuus. Ergo fiat doctor. Nihil dictu facilius, siquidem possis. Verum adest
, aiunt, medicus benignissimus.
Quid si uulnera respuant medicum et illa contrario modo agant? Vulnus aut agit B 3v in destructionem corporis aut patitur in restitutionem. Medicus agit solummodo in restitutionem. Vulnus itaque aut agit in destruc
tionem, ut dixi, aut patitur in restitutionem, sic et de homine uulnerato seu lapso iudicandum est.
NESCIENTE.
Nemo dicit, nesciente homine fieri conuersionem. Oportet enim in corde sentiri motus nouos ortos a Spiritu Sancto agitante cor atque innouante. Sed
etiamsi scit se conuerti, tamen nescit quomodo conuertatur, sicut Christus dicit. Spiritus ubi uult spirat et sonum eius audis, sed nescis unde ueniat et quorsum tendat.
Joh 3,8. Mera est igitur et inopinata gratia Dei, qua homo conuertitur. Quid multis? Plurima sunt, quae non intelligit homo, cum tamen ea fieri sciat ac sentiat.
Infinitum discrimen est inter agens rationale et uoluntarium.
Verum discrimen est. Sed quorsum isthuc in spiritualibus? Voluntas hominis psychici agit in illis, quae subiecta sibi sunt uel suae potestati. Spiritualia non sunt subiecta uoluntati hominis psychici.
OPORTET ESSE CERTITVDINEM in conuersis.
Haec certitudo non pendet ex libero arbitrio. Alioqui salus nostra et conuersio esset incertissima, quia diabolus est potentissimus. Sed arrhabo Spiritus San-B 4rcti habitantis in nobis certos nos facit de salute, 2. Corin. 1. Qui nos et uos certos facit in Christum et qui unxit nos, Deus est, qui etiam obsignauit nos ac dedit arrhabonem Spiritus in cordibus nostris.
Vgl. II Kor 1,21f.
Credens scit se credere, sentitur consolatio in corde credentis. Certissima est mihi salus mea, quia Deum credo certo in me efficacem esse. Quare? Quia promisit. Quomodo? Si audiam legem et prophetas.
IDEO EX FIDE GRATIS, ut sit firma promissio.
Hoc dictum pro nobis facit. Et ipse Philippus in hunc modum explicabatVgl. . Oder sollte sich auf den Lukanischen Bericht über das Wirken des Philippus in Samaria beziehen? Vgl. Act 8,4–38, bes. 8,37. et
uera est explicatio: Si promissio penderet ex conditione legis uel ex dignitate nostra, nullus homo posset saluari. Si nostris uiribus et opera nostra salus comparanda nobis esset, quam cito nos diabolus sursum deorsum uerteret?
Considerentur denique praeter illos superius allegatos scripturae locos et alia quaedam dicta. Iere. 13.: Nunquid aethiops mutabit pellem suam aut pardus
Jer 13,23. Item cap. 30.:
maculas suas? Ita neque uos potestis benefacere, cum assueti sitis malefacere.Applicabo eum, et accedet ad me. Quis enim est iste, qui applicet cor suum, ut accedat ad me?
Jer 30,21 (mit starker Anlehnung an den Text der Vg). Item cap. 31. Charitate sempiterna dilexi te, ideo attraxi te misericordia.
Jer 31,3. Oseae 14. Sanabo rebellionem eorum, diligam eos spontaneae.
Hos 14,5. Ioan. 1.: B 4v Qui non ex uolun
Joh 1,13. 2. Cor. 3. Paulus de se ac suo ministerio dicit:
tate carnis, sed ex Deo nati sunt.Fiducia nostra haec est, non quod possimus a nobis ipsis cogitare quicquam, quasi a nobis ipsis, sed quod possumus ex Deo est, qui eam nobis potentiam seu facultatem concessit, ut simus ministri Noui Testamenti.
II Kor 3,5f. Ibidem dicit circa finem: Vbi Spiritus Domini est, ibi libertas est.
II Kor 3,17. Postre
mo si quis, quantum ualeat liberum arbitrium, uere cognoscere cupit, Pauli exemplum intueatur, qui uere uiolento raptu conuertitur. Et cum audit ac sentit ipsum Iesum secum loquentem, tamen interrogat: Quis es tu, Domine?
Act 9,5; 22,8. Postea cum audit Iesum esse, amplius quaerit: Quid uis me facere?
Act 22,10.
Haec aptissime congruunt cum sententia , qui arbitrium hominis non
liberum, sed seruum esse demonstrauit et uicit. Vos, ne quid ab ipso didicisse uideamini, ambiguas uerborum formas usurpatis. Iam dicitis: Non solis humanis uiribus fieri conuersionem. Iam: Multa fieri in sanctis, in quibus ipsi se habent, ut subiectum patiens, et alias aliter loquimini. Dicitis concurrere in conuersione Spiritum Sanctum, uerbum et uoluntatem,Es handelt sich um die drei causae concurrentes
, die bei der Bekehrung des Menschen seit der Ausgabe der Loci
von 1535 lehrte: das Wort Gottes, den Heiligen Geist und den Willen des Menschen, der zustimmend und nicht abweisend auf das ihn ansprechende Wort Gottes reagiere. Vgl. ; . et tamen Spi
ritui Sancto primum locum nolentes uolentes tribuitis. Quid aliud nos quam de honore Spiritus Sancti pugnamus? Sed ita, ut nihil tribuamus uoluntati sine adiumento Spiritus? Quid quod alibi sic docuistis? Haec sententia tenenda et uera est. Voluntas humana non potest sine B 5r Spiritu Sancto efficere spirituales motus, quos Deus postulat. Quomodo ergo efficiet timorem
Dei, fidem et alias uirtutes ad poenitentiam christianam necessarias? Falsa est denique definitio: Liberum arbitrium esse facultatem applicandi se ad gratiam, quae definitio repetitur (uultis enim locum uobis demonstrari) in Locis communibus, qui nunc extant editi post obitum . spricht die Auffassung an, dass sich der Mensch aus freiem Willen der Gnade Gottes zuwenden könne. Diese Aufassung begegnet in dem dogmatischen Hauptwerk , den Loci
, seit der im Jahr 1548 erschienenen 8. Ausgabe. Vgl. . meint damit allerdings nicht die allgemeine Fähigkeit des natürlichen
Menschen, von sich aus zur Gnade zu gelangen. Er hat vielmehr die Wiedergeborenen im Sinn, die von Gott bereits neugeschaffen seien. Vgl. . Quod superest Deum omnipotentem, aeternum Patrem Domini nostri Iesu Christi oro, ut
stabiliat mentes nostras in uera doctrina uosque suo Spiritu Sancto erudiat, ad sui nominis et glorae amplificationem. Amen.
M.
EX EPISTOLA cuiusdam pij viri de disputatione .Vgl. oben Anm. 4.
Miror neminem contradixisse disputationi . Sed studiosi et magistri no
stri non sunt admissi. Et prorupit in haec uerba publice multis usum hyperbolis, quae, nisi explicentur, tolerari non posse, ex illis natos et exortos esse AnB 5vtinomos, Anabaptistas, ita etiam in hoc articulo, et se breui alia daturum.
Haec ipsa est mens Adiaphoristarum, quod uolunt doctrinam corri
gere. Nimium enim Stoica et horrida eis uidetur. Sed hactenus id semper occultarunt et dissimularunt. Caue tibi, sponsa Christi, ab istis adulteratoribus.
CORRVPTELAE PRAECIPVI capitis doctrinae Pauli de iustificatione.
Ex III. capite Epistolae ad Romanos.
Concludimus hominem iustificari fide, sine operibus,Vgl. Röm 3,28. id est:
I.
Sine caeremonialibus et iudicialibus operibus, In seinem Römerbriefkommentar dachte das Verhältnis von jüdischen Riten zum Evangelium im Sinne des Verhältnisses von Schatten und Wahrheit: Im Evangelium sei die Wahrheit in absolutem Maße enthalten. Dies führe insofern über das Zeremonialgesetz hinaus, als das letztere nach dem Kommen Christi geistig zu verstehen sei. Vgl. . et alij non pauci ex ueteribus et recentioribus quoque scholasticis.
Contra pugnat Paulus Rom. 4 7 et passim alijque saniores theologi id dictum esse intelligendum de moralibus.
II.
Sine operibus, quae lex in homine efB 6rficit absque gratia seu homo carnalibus uiribus sine Spiritu Sancto sophistae.
Item definitiones philosophicae, quid sint opera legis.
Contra Paulus damnat, ut stercora, sua opera, etiam post renascentiam (si
iudicio diuino opponantur), ut tantummodo in domino haereat spes et fiducia sua, Philip. 3.Vgl. Phil 3,8.
III.
Non solis operibus sine fide, sed fide simul et charitate: . Aut fide operibus formata sophistae.An dieser Stelle wird die geläufige Formulierung fides caritate formata
, die insbesondere zu benutzen pflegte, überspitzt wiedergegeben. Vgl. zur entsprechenden Vorstellung des : .
Paulus simpliciter negat hanc commixtionem, ex contrarijs sese inuicem tollentibus. Si enim ex operibus est salus, non potest esse ex gratia, et econtra. Rom. 4. 11.Vgl. Röm 4,4; 11,6.
IIII.
Sine operibus plene legi satisfacientibus aut sine impletione legis. in
recens edito libello publicaque disputatione.
Sic foede nemo insanit, uel crassissimus papista, ut putet hominem debere aut posse prorsus implere legem ante iustificationem. Quare secundam hanc interpretationem facilime inibitur pax cum papistis.
V.
Non tamen sine bonis qualitatibus ac B 6v operibus praeparantibus ad recipiendam gratiam et iustitiam, Louanienses et Synergistae.
Paulus contradicit: Non quod ex nobis idonei simus percipere, cogitare, credere, uelle aut posse, sed omnia haec et alia bona ex solo Deo esse.
Eine Paraphrase von II Kor 3,5.
VI.
Sine absoluto merito operum, sed non sine merito congrui uel condigni. Sophistae. Seu sine merito operum, sed non, ne sint causa retentiua et conseruatiua salutis. et similes.Vgl. zu der hier angesprochenen Streitfrage, ob gute Werke zur Seligkeit nötig seien, .
Contra Paulus Rom. 4. simpliciter uult iustitiam et salutem nostram liberam esse ab omni legis aut operum necessitate (quod ad salutem), ne fiat simul
fides et promissio incerta.Vgl. Röm 4,14.16. Custodimur alioqui potenti manu Dei, ex qua nemo nos rapiet.
VII.
Sine operibus in causa efficiente, sed non in causa formali: Synodus Tridentina: Interim: super Rom. 10. et in libro de Conuersione Pauli.Vgl. zu der erwähnten Schrift . Non
sine nostra nouitate: , , .
Contra Paulus Rom. 3. et 4. et Psal. 32 definit iustitiam fidei esse potentiam obedientiae Christi seu remissionis peccatorum, sine operibus,Vgl. Röm 3,28; 4,5; Ps 32,1f.5. ut prorB 7rsus omnia opera et qualitates nostras inde excludat.
VIII.
Sine externis bonis operibus, sed non sine internis bonis qualitatibus aut operibus. Quia contritio, fides, bonum propositum, infusae qualitates sint etiam bona opera. , et alij.
Cum primum illa bona opera in nobis excitantur, sunt pura Dei dona et Christi beneficia erga nos, quibus nos tunc primum condimur ad bona opera
et fimus ex oleastro bonae arbores, ad ferendos bonos fructus, non contra nostra obedientia aut bonis operibus erga Deum.
IX.
Sine operibus praecedentibus iustitiam, sed non sine sequentibus, Thomas et multi Maioristae.
Verum est, boni fructus debent sequi bonam arborem. Sed tamen bonitas arboris nulla ratione inde dependet. Verum initio, in medio et fine ex solo saluatore et regeneratore.
X.
Sine operibus inchoatiue, sed non sine operibus consumatiue aut absolute.
Maluenda.
Contra haec praecedens responsio sufficit.
XI.
B 7v Sine omni operum auxilio aut ope, excepta necessitate praesentiae, aut causa, sine qua non salutis. Ph.
Contra Paulus simpliciter dicit: Sine operibus. Item: Iustificat impium, et non operantem. Et: Venit, ut peccatores, id est, prorsus peccatis obrutos, saluos faciat.Vgl. I Tim 1,15.
Vera sententia.
SINE omni merito, conditione aut necessitate nostrorum operum. Sola fide in
Christum coram Deo iustificamur et saluamur. Ne ullo modo salus nostra ex bonis operibus dependeat, eaue ulla ratione sint ad salutem necessaria. Sed salus aeterna contingere possit etiam ijs, qui nunquam quicquam boni fecerunt et iamiam ex hac uita migrare debent. Nam praepositio sine
simpliciter iustitiam ac salutem a nostris operibus separat. Scriptura, et om
nes sanae sententiae doctores.
Operae precium autem est, hic uidere ac considerare, quam nequeat Satan et seductores uerum, syncerum ac genuinum sensum uerbi Dei ferre, sed uarijs interpretatiunculis id in prauum ac impium sensum detorqueat et ueluti modico fermento iniecto synceram massam fermentet. Nos simplicitatem oracu
lorum Dei in timore et tremore sequamur.
Finis.