Controversia et Confessio, Bd. 4

A 2r ADMONI­
TIONES QVAEDAM
generales
B; nicht in A, C.DE
DIVERSIS ET SVMMIS
sententiarum in ista materia
gradibus.

Tria sunt hominum de bonis operibus loquentium genera:

Alij nimium eis tribuunt, et plus tribuunt quam sacra scriptura. Ad istum ordinem pertinent Pharisaei,Vgl. Mt 23,23. Hypocritae, Pelagiani,Den Anhängern des Pelagius wurde die Auffassung zugeschrieben, der Mensch könne aus freiem Willen sündlos leben bzw. durch eigene Leistung die Seligkeit erwerben. Papistae, Interimistae et
alij, qui sequuntur illos.

Alij adimunt nimium, et adimunt hoc, quod tamen eis A 2v tribuit scriptura. Tales a recentioribus vocari solent Antinomi, sicut appellatio illa a multis iam in hanc sententiam vsurpatur. Ex veteribus vero fuerunt in hoc numero Simon Magus,Vgl. Act 8,9–25. Pseudoapostoli, Manichaei.Anhänger der dualistischen Lehre des persischen Propheten Mani, der in Mesopotamien und Indien Anhänger um sich scharte, ehe er im Iran 277 n. Chr. an den Folgen seiner Inhaftierung starb. Manichäische Gruppen bestanden noch einige Jahrhunderte nach dem Tode des Religionsstifters. Als Manichäer wurden lange Zeit recht wahllos Gruppen bezeichnet, die von der jeweils herrschenden Lehrmeinung abweichende Auffassungen vertraten. Praeterea pertinent huc Epicu
rei,Die Anhänger des griechischen Philosophen Epikur galten gemeinhin als Hedonisten und Atheisten. securi, ociosi, ignaui, prophani, superbi. Tales solent interdum vocari μίσεργοι καὶ ἐργομάχοιArbeitsscheue und Arbeitsbekämpfer. et merito sic vocantur.

Alij seruant medium, ita vt nec tribuant nimium nec adimant nimium, sed ita vt tribuant eis, quod scriptura tribuit, et adimant eis, quod adimit scriptura. Ad istum ordinem pertinent Orthodoxi, omnes A 3r videlicet Doctores pie
et syncere docentes καὶ ὀρθοτομοῦντες τὸν λόγον τῆς ἀληθείας.Vgl. II Tim 2,15: und die das Wort der Wahrheit recht austeilen.

De his tribus ordinibus aut gradibus iudicari potest cum ex alijs rebus tum ex his collationibus. Nam oportet hominem in hac materia vel hypocritam vel Epicureum vel verum Christianum esse. Deinde vt illud quoque dicatur, in eadem materia oportet hominem esse vel Papistam vel Antinomum vel Lu
theranum. Ac de Luthero constat, quod seruauerit mediam illam viam inter Antinomos et Papistas.

A 3v DE MATERIA NECESSITATIS.

In disputatione vero de necessitate operum, quam tractant nonnulli ὡς κακοὶ μάγειροι καὶ ὡς κυνίδια τὸ ῥάκος,wie schlechte Köche und wie die Hündchen den Lappen. hae potissimum tenendae sunt Regulae
vel Propositiones.

I.

Rectissime dicitur: Bona opera sunt necessaria. Noua obedientia est necessaria.

Istae locutiones consentiunt cum multis scripturae testimonijs, ex quibus
praecipua sunt: A 4r Oportet obedire Deo, Acto.B, C; A: Act. 5.Vgl. Act 5,29. Necessitate subditi estote, Ro. 13.Vgl. Röm 13,5. Necessitas mihi incumbit, vt Euangelizem: 1. Corin. 9.Vgl. I Kor 9,16. Patientia est vobis necessaria: Ebrae.A, B; C: Ebre. 10.Vgl. Hebr 10,36. Abstinere a fornicatione est necessarium: Acto.B; A, C: Actor. 15.Vgl. Act 15,28f. Debitores sumus: Ro.A, B; C: Rom. 8.Vgl. Röm 8,12. Serui facti estis iustitiae: Rom. 6.Vgl. Röm 6,18. Debemus alterutrum diligere: 1. Ioh. 4.Vgl. I Joh 4,11. Deinde receptae sunt
etiam locutiones istae in Ecclesiam et reperiuntur in multis scriptoribus et praecipue in Confessione Augustana et Apologia, in Luthero, Melanthone, et alijs quamplurimis. In Augustana Confessione septies circiter partim ijsdem A 4v verbis partim aequipollentibus inculcatur. In Luthero et Melanthone creberrima sunt exempla, quae, si opus est, monstrari facilime possunt. Con
currunt et aliae rationes, de quibus dici solet in integris descriptionibus.

II.

Rectissime dicitur: Bona opera sunt necessaria tanquam res a Deo mandata.

Item necessaria sunt tanquam res debita Deo ratione remissionis peccatorum, acceptationis et adoptionis, tanquam exercitium gratitudinis, tanquam exem
plum obedientiae filij erga patrem. Deinde necessaria sunt a A 5r posteriori. Praeterea necessaria sunt sicut effectus fidei et salutis, sicut testimonia fidei et salutis, sicut pars poenitentiae. Item tanquam res, quae debet sequi, sicut effectus sequitur causam, bonus fructus bonam arborem, vmbra corpus, fumus ignem, lux solem. Item necessaria sunt ad gloriam Dei, ad vtilitatem
proximi, ad testificationem vel declarationem fidei et salutis. Item necessaria sunt ad integritatem totius poenitentiae et Christianae vitae, ad exercitia dilectionis, ad distinctionem renatorum et non renatorum, ad certam faciendam vocationem, ad id, vt fides et Spiritus A 5v S.A, B; C: sanctus. non excutiantur, ad id, vt conscientia non vulneretur, ad consecutionem praemiorum, quae Deus
promisit bonis operibus, ad vitationem poenarum, ad conseruationem publicae tranquillitatis.

De his regulis loquuntur haec dicta: Luceat lux vestra coram hominibus, vt videant opera vestra bona et glorificent patrem vestrum, qui in coelis est, B; A: Matth. 5.; C: Matth. 9.Matt. 5.Vgl. Mt 5,16. Facite fructus poenitentia dignos, Luc.A, B; C: Lucae. 3.Vgl. Lk 3,8. In hoc cognoscent
quod sitis mei Discipuli, si diligatis vos inuicem, Ioh. 13.Vgl. Joh 13,35. A fructibus eorum cognoscetis eos, Matth. 7.Vgl. Mt 7,16. Repellentes bonam conscientiam cir-A 6rca fidem naufragium fecerunt, inter quos sunt Alexander et Hymenaeus, quos tradidi Satanae, 1. Tim. 1.Vgl. I Tim 1,19f. Conditi sumus ad opera bona in Christo, Eph. 2.Vgl. Eph 2,10. Conuersationem inter gentes habete bonam, vt in eo, quod detrectant vobis
tanquam malefactoribus, ex bonis operibus vos considerantes glorificent Deum in die visitationis, 1. Pet. 2.Vgl. I Petr 2,12. In hanc sententiam extant etiam locutiones quaedam in scriptis piorum et orthodoxorum.

III.

Non recte dicitur, Bona opera sunt necessaria ad salutem.

A 6v Nam ista locutio non consentit cum sacra scriptura; imo pugnat cum ea, sicut apparet ex his dictis: Non ex operibus iustitiae, quae fecimus, sed secundum misericordiam suam saluos nos fecit, ad Tit. 2.Vgl. Tit 2,5. Gratia saluati estis per fidem, et hoc non ex vobis. Dei enim donum est, non ex operibus, ne quis glorietur, Ephe. 2.Vgl. Eph 2,8f. Deinde non est recepta illa locutio in Ecclesiam sed
potius explosa. Praeterea est Papistica et Interimistica. Item tales formae loquendi continent sententiam de causis: sed opera bona habent se ad salutem non vt causa verum vt effectus. Eadem etiam A 7r locutio est valde periculosa conscientijs et praebet materiam dubitationibus. Item continet in se sententiam aliquam de merito salutis. Postremo est ambigua et flexiloqua. Etsi
autem potest addi mitigatio de salute declaranda, tamen oportet vitare ambiguitates, scopulos et labyrinthos, praesertim cum incidant aliae etiam accommodationes de salute impetranda et retinenda. Eatenus ex vna parte posset mitigari, et ex duabus esset impia et periculosa.

IIII.

Non recte dicitur: Bona opera sunt necessaria ad salutem impetrandam.
A 7v Id manifeste pugnat cum sacra scriptura, sicut apparet ex praecedentibus dictis. Idem est manifeste blasphemum in filium Dei. Est Papisticum, Pharisaicum, Iudaicum et Ethnicum. Est coniunctum cum multis periculis et absurditatibus.

V.

Non proprie dicitur: Bona opera sunt necessaria ad retinendam fidem et salutem.

Ad hanc materiam solent illa accommodari dicta: Virtute Dei custodimini, 1. Pet. 1.Vgl. I Petr 1,5. Qui coepit in vobis, ille perficiet, Phi. 1.Vgl. Phil 1,6. Praeterea tales locutiones
continent in se senten-A 8rtiam vel significationem de vi vel actu retentionis. Item pertinent ad causas instrumentales in materia salutis: Sed opera bona non sunt in illa materia causa instrumentalis. Postremo locutio ista coniuncta est cum multis absurditatibus: quia sequeretur inde, quod conseruatio salutis penderet ex dignitate obedientiae imperfectae et coniunctae adhuc cum
vetere Adamo:Luther nennt den alten Adam dasjenige, was uns angeboren ist von Adam [dem Urmenschen, der der Sünde verfiel, vgl. Gen 3; I Kor 15,22.45–49; Eph 4,22], zornig, hessig, neidisch, unkeusch, geitzig, faul, hoffertig, ja ungleubig, mit allen lastern besetzt und von art kein guts an im hat (Großer Katechismus, 1529, BSELK 1128,15–17). Ea ratione fieret salus incerta. Ea ratione effectui tribueretur, quod conseruaret causam: fructibus tribueretur, quod conseruarent arborem, vnde processerunt; fumo tribueretur, quod con-A 8vseruaret ignem; vmbrae, quod corpus; luci, quod solem. Interdum tamen reperitur illa forma apud probatos et receptos scriptores, sed in talibus opus est candida interpre
tatione. Et potest interpretatio fieri de impedimento excussionis, vt sit sententia: Retinent salutem, non quod habeant vim talem, sed quia prosunt eo, vt non excutiantur fides et Spiritus S.B; A, C: Sanctus. Eatenus congruit illa sententia cum Pauli dicto: Milita bonam militiam, retinens fidem et bonam conscientiam, quam quidamB; A, C: quidem. repellentes circa fidem naufragium fecerunt.Vgl. I Tim 1,18f. Ita probatis autoribus
donatur inter-B 1rdum aliquid, quod suspectis et periculosis concedi nec debet nec potest. Sed semper tamen seruandum est discrimen locutionum propriarum et impropriarum. Et semper etiam studendum est proprietati omissis improprietatibus, quantum fieri potest, praesertimA, C; B: presertim. in docendo et materijs magni momenti.

VI.

Rectissime dicitur: Bona opera sunt necessaria ad testificationem vel declarationem fidei et salutis, ad declarandam fidem et salutem.

Ad hanc materiam solent accomodari haec dicta: Facite B 1v fructus poenitentia dignos, Lu. 3.Vgl. Lk 3,8. Luceat lux vestra coram hominibus, vt videant opera
vestra bona, Matth. 5.Vgl. Mt 5,16. In hoc cognoscent, quod sitis mei discipuli, si diligatis inuicem, Ioh. 13.Vgl. Joh 13,35. Item Ro. 10.Vgl. Röm 10,9f. Ore fit confessio ad salutem, scilicet declarandam, sicut Lutherus est interpretatus. Item ea forma locutionis vsurpatur cum apud alios tum apud Lutherum in disputationibus quibusdam contra Antinomos. Deinde continet vtilem commonefactionem de vno aliquo bo
norum operum fine. Praeterea prodest ad vitationes multarum absurditatum: quia alioqui sequeretur, quod non esset opus declaratione fi-B 2rdei et salutis; quod posset aliquis esse Christianus, etiamsi nunquam faceret fructus; quod posset aliquis habere veram fidem etiam sine fructibus sequentibus; quod posset arbor esse bona sine fructibus bonis.

B; nicht in A; C: DE TRACTATIONE BONORVM OPERVM.DE TRACTATIONE Doctrinae Bonorum operum.

Quaeres fortasse vtrum doctrina sit inculcanda, vtrum debeat proponi, tractari, ac in scholis et Ecclesijs sonare. Ea certe de re apud pios, eruditos et sapientes nullae sunt dubitationes. Nam certum est, B 2v quod sit pars scripturae, pars doctrinae coelestis, pars verbi Diuini, pars corporis doctrinae.
Item est admonitio de vita Christiana, de iustitia bonae conscientiae, de dilectione Dei et proximi, de disciplina interna et externa. Quid quod in tota scriptura sacra nullus sit liber, vbi vel non fiat admonitio de operibus bonis vel exemplum aliquod illorum non proponatur? Ac de Paulo praecipue constat, quod in omnibusA, C; B: omnib. Epistolis ad opera bona hortetur, et quod semper doc
trinae de iustificatione subiungat doctrinam de bonis operibus, sicut apparetA, B; C: adparet. ex Epistola ad Romanos et ad Ebraeos. Qui hoc B 3r non intelligit, iste summam doctrinae non intelligit: Qui negat hoc, is negat partem sacrae scripturae, is tollit partem verbi diuini ex Ecclesia. Sed illud est et haereticum et blasphemum.

At vbi debet inculcari? Primum: Vbicunque textus scripturae vel aliorum scriptorum occasionem praebet et requirere videtur. Deinde sicubi aliae circumstantiae rerum et actionum humanarum expetere et efflagitare videntur. Eatenus fere semper est opus istiusmodi admonitionibus, sicut perpetua poenitentiae praedicatione est opus. Nec potest ea de re nimium dici, si modo
recte dica-B 3vtur, cum non tantum errores hominum, verum etiam delicta magis magisque in hac delira mundi senecta cumulentur.

Quomodo vero debet de ea dici? Et quomodo tractatur recte et pie? Primum discerni et separari debet a reliquis poenitentiae partibus, contritione videlicet et fide, sicut alioqui ab illis sua natura differt. Secundo separari debet ab
articulo iustificationis, ita vt non referatur ad materiam de causis iustificationis. Nam sicut a fide ita etiam a iustificatione differt, cum fides sit instrumentalis causa iustificationis, qua videlicet apprehenditur et ac-B 4rceptatur promissio et in promissione remissio peccatorum. Tertio, vt in suis terminis et limitibus contineatur ac tradatur, vt res, quae necessario iustitiam fidei se
qui debet. Postremo, vt in enarratione vel tractatione seruetur vsitata doctrina congruens cum sacra scriptura, cum Confessione Augustana et Apologia, cum scriptis Lutheri, Melanthonis et aliorum Orthodoxorum.

Sic igitur de bonis operibus et iudicare et sentire et loqui et docere debes. Hoc modo nec ad dextram nec ad sinistram declinas.

B 4v Si quis autem vel tibi vel alijs ita se explicantibus fidem habere non vult, ab isto sedulo tibi caueas: quia ex abundantia cordis os loquitur.Vgl. Mt 12,34. Tales ex suo ingenio iudicant de caeteris. Tales ipso Christo volunt esse sapientiores, qui dicit: Ex verbis tuis iustificaberis et condemnaberis. Tales non sunt viri vere boni, sed potius ἀγκυλομῆται,tückisch, verschlagen. Vgl. Art. ἀγκυλομήτης, in: Passow I/1, 15[b]. insidiatores, machinatores,
delatores, carnifices et oppressores orthodoxorum. Tales digni essent, qui cum Diabolis potius quam cum pijs versarentur, vt illis potius crederent, cum his explicate loquentibus fidem habere non volunt.

B 5r Si quis etiam aliter docuerit, ei vt fidem habeas, adeo non est necesse, vt multo magis ad vitandumA, B; C: vitandam. sis obligatus, sicut scriptum est: Cauete a Pseu
doprophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces.Vgl. Mt 7,15. Si noluerit audire, sit tibi tanquam Ethnicus et publicanus.Vgl. Mt 18,17. Haereticum hominem post vnam aut alteram admonitionem deuita.Vgl. Tit 3,10.

Haec est mea Abdiae Praetorij de istaA, C; B: iste. materia sententia et doctrina, quam in meis explicationibus semper auditoribus meis inculcaui, non tantum hic in
Academia Francofordiana, B 5v verumetiam in scholaA, C; B: scola. ParthenopaeaMagdeburgisch. Magdeburg wurde als Parthenopolis gräzisiert. Vgl. Kaufmann, Ende der Reformation, 148f, Anm. 180. Abdias Praetorius war in den Jahren 1553–1558 Rektor des Magdeburger Gymnasiums, das er zu weiterer Blüte führte. et alijs locis. Id testor hoc meo Chirographo et facio testes meos auditores, quicunque candide me audiuerunt. Ac oro Deum, vt in agnita veritate me regat et tueatur.

Scriptum FrancofordiaeFrankfurt/Oder. Anno 1561. 27. Iulij.Es war der 8. Sonntag nach dem Trinitatisfest.

Sequuntur testimonia ex Confessione Augustana et Apologia, nicht in A, C.Et ex ipso etiam Luthero.

B 6r EX CONFESSIONE AUGUSTANA.

Articulo 6.A, B; C: VI.

CAvar(1540): Item [BSELK:QuM I 126,4]. Der Text nimmt den Anfang von Art. I. auf: Ecclesiae magno consensu apud nos [BSELK:QuM I 123,3].Ecclesiae apud nos magno consensu docent, quod, cum fide reconciliamur,
necessario sequi debeat iusticia bonorum operum, quae Deus nobis mandauit.Vgl. CAvar(1540) VI, BSELK:QuM I 126,4f.

Articulo 11.A, B; C: XI.

Deinde sequi debent (s.scilicet. contritionem et fidem) boni fructus poenitentiae, hoc est, obedientia erga Deum, iuxta illud: B 6v Debitores sumus non car
ni, vt secundum carnem viuamus. Si enim secundum carnem viuetis, moriemini. Sed si spiritu actiones corporis mortificabitis, viuetis.Vgl. CAvar(1540) XI, BSELK:QuM I 128,4–7 [mit Röm 8,12f].

Articulo 16.A, B; C: XVI.

Christiani necessario debent obedire praesentibus Magistratibus ac Legibus, nisi cum iubent peccare. Tunc enim magis debent obedire Deo quam homi
nibus.Vgl. CAvar (1540) XVI, BSELK:QuM I 130,1–3 [mit Act 5,29].

Articulo 17.A, B; C: XVII.

Scimus, quod pij debeant obedire praesentibus Magistratibus.A, C; B: Magistratib.Vgl. CAvar (1540) XVII, BSELK:QuM I, 130,11.

B 7r Articulo 20.A, B; C: XX.

Cum necessariamA, C; B: necessarium. de fide doctrinam et consolationem Ecclesijs proponimus,
additur et doctrina de bonis operibus, quod videlicet necessaria sit in reconciliatis obedientia erga legem Dei. Nam Euangelium concionatur de noua vita, iuxta illud: Dabo legem meam in cordibus eorum. Haec igitur noua vita debet esse obedientia erga Deum.Vgl. CAvar (1540) XX, BSELK:QuM I, 135,2–6 [mit Jer 31,33].

Ibidem.

Debet in nobis obedientia erga Deum et noua vita crescere, sicut Paulus docet reno-B 7vuari nos debere ad agnitionem Dei, vt efficiatur in nobis noua lux et imago eius, qui condidit nos.Vgl. CAvar (1540) XX, BSELK:QuM I, 135,39–136,2 [vgl. Kol 3,10].

Ibidem.

Quanquam igitur haec noua obedientia procul abest a perfectione legis, ta
men est iustitia et meretur praemia, ideo, quia personae reconciliatae sunt.Vgl. CAvar (1540) XX, BSELK:QuM I, 136,9–11.

Ibidem.

Atque ita de operibus iudicandum est, quae quidem amplissimis laudibus ornanda sunt, quod sint necessaria, quod sint cultus Dei et sacrificia spiritualia.Vgl. CAvar (1540) XX, BSELK:QuM I, 136,11–13.

B 8r Ex Apologia confessionis C. de dilectione.

OportetAC (1531): oporteat [BSELK 319,5]. legem in nobis inchoari et magis magisque fieri.Vgl. Apologie der CA, Art. IV, in: BSELK 319,5f.
Ibidem.

Profitemur igitur, quod necesse sit inchoari in nobis et subinde magis magisque fieri legem: Et complectimur simul vtrumque, videlicet spirituales motus
et externa bona opera. Falso igitur calumniantur nos aduersarij, quod nostri non doceant bona opera, cum ea non solum requirant, sed etiam ostendant, quomodo ea fieri possint.Vgl. Apologie der CA, Art. IV, in: BSELK 323,5–10.

B 8v Ibidem.

Sicut non accipimus remissionem peccatorum per alias virtutes legis, seu
propter eas, videlicet propter patientiam, castitatem, obedientiam erga Magistratus,A, B, C; AC: Magistratus etc. [BSELK 327,20]. Et tamen has virtutes sequi oportet, Ita neque propter dilectionem Dei accipimus remissionem peccatorum: Etsi sequi eam necesse est.Vgl. Apologie der CA, Art. IV,in: BSELK 327,18–22.

Ibidem.

Necesse est renatos bene operari: Et virtutes legis, quatenus obediunt legi,
sunt iusticia.A, B, C; AC: iustitiae. [BSELK 339,23].Vgl. Apologie der CA, Art. IV, in: BSELK 339,22f.

C 1r Belege aus Lutherschriften auf den Blättern C 1r–C 3r nicht in A, C.Ex Luthero Tomo 1. folio 402.

Nomomachi tollunt obedientiam erga Deum.Vgl. Martin Luther, WA 39 I, 349,3f (Thesen zur Zweiten Antinomerdisputation, These 27; Stellenangabe nach der Wittenberger Ausgabe, lat.).

Ibidem fol. 366.

Necessaria sunt et salubria bona opera quaecunque.Vgl. Martin Luther, WA 2, 650,8 (Contra malignum I. Eccii iudicium M. Lutheri defensio, 1519)

Ibidem fol. 391.

Necessaria sunt omnia opera tam legis quam gratiae.Vgl. Martin Luther, WA 39 I, 202,8 (Thesen zur Promotionsdisputation von Palladius und Tilemann, 1537).

In 2. Caput ad Galatas,

Opera sunt facienda vt fructus iusticiae, non vt efficiant iusticiam. Nam iusti facti debemus ea facere, non econ-C 1vtra vt iniusti per ea reddamur iusti.Vgl. Martin Luther, WA 40 I, 287,20–22 (Galaterkommentar, 1535).

In 4. Caput ad Galatas.

Finalis causa obedientiae legis in iustis non est iusticia coram Deo, quae sola fide accipitur, sed pax mundi, gratificatio Dei,B; WA 40 I, 570,20: erga Deum. et bonum exemplum, quo alios inuitant ad credendum Euangelio.Vgl. Martin Luther, WA 40 I, 570,18–21 (Galaterkommentar, 1535).

In disputatione quadam contra Antinomos.

Opera gratiae sunt necessaria vt testentur de fide, vt glorificent Deum Patrem, qui in coelis est, vt seruiant proximo.Bislang nicht nachgewiesen.

Ibidem.

Confessio est fructus de ar-C 2rbore bona et fidem sequitur ad salutem testandam.Bislang nicht nachgewiesen.

In disputatione quadam cum D. Philippo,
quae est annexa scripto D. Philippi contra Osiandrum.

B; VD 16 M 2501, Bl. D 1v: Necessaria est, sed.Iusticia operum necessaria est non necessitate legali seu coactionis sed necessitate gratuita seu consequentiae seu immutabilitatis.Vgl. Antwort auff das Buch herrn Andreae Osiandri von der Rechtfertigung des Menschen. Philip: Melanth: Gedruckt zu Witteberg Durch Veit Creutzer. 1552. (VD 16 M 2501), Bl. C 4r – D 3v: Disputatio Philippi Melanthonis cum Doctore Martino Luthero Anno 1536, bes. Bl. D 1v. (vgl. WA.T 6, Nr. 6727, bes. S. 150).

In 2. Cap. ad Galat.

Postquam fidemB; WA 40 I, 234,18: fidem in Christum sic. docuimus, docemus etiam de bonis operibus. Quia apprehendisti fide Christum, per quem iustus es, nunc eas et diligas Deum et C 2v proximum, inuoca, gratias age, praedica, lauda etB; nicht in WA 40 I, 234,20f. confitere Deum.Martin Luther, WA 40 I, 234,18–21 (Galaterkommentar, 1535).

In 3. Caput ad Galatas.

Extra causam iustificationis nemo potest vere bona opera satis magnifice
commendare. Quis vel vnius operis, quod Christianus ex fide et in fide facit, vtilitatem et fructum satis praedicare potest? Est enim preciosius quam coelum et terra.Bislang nicht nachgewiesen.

In 4. Caput ad Galatas.

Satan non solum doctrinam fidei sed etiam bonorum operum vehementer
odit et impedit.Martin Luther, WA 40 II, 67,27f (Galaterkommentar, 1535, zu Gal 5,14[sic]).

C 3r Ibidem.

Valde autem opus est exhortari exemplo Pauli credentes ad bene operandum, hoc est, ad exercendam fidem bonis operibus. Ea enim nisi sequantur fidem, certissimum signum est fidem non esse veram.Bislang nicht nachgewiesen.
De Confessione Augustana et Apologia eius
iudicium et testimonium Lutheri
in epistola ad Francofordenses ad Moenum.

EsA, B, C; WA 30 III, 564,28: Zu dem so. ist nu fuͤr alle Welt kommen die herrliche Confession vnd Apologia, so fuͤr B; A, C: Key. Ma.; WA 30 III, 564,29: Keiserlicher Maiestet.Key. May. zu Augspurg von vielen der hoͤ-C 3vhesten stenden des
Roͤmischen Reichs frey bekant vnd erhalten. Darin auch die Papisten, ob sie vns wol vber alle maß gehaßA, B, C; WA 30 III, 564,31: gefahr. sind, dennoch keiner schwermer Artickel koͤnnenA, B; WA 30 III, 564,32: uns koͤnnen. schuld geben. Wir haben nicht mummummummum sagen = (absichtlich) undeutlich reden, nicht klar Stellung beziehen. Vgl. Art. mummen 1), in: DWb 12, 2663. gesagt,B; A, C: gesatzt. noch vnter dem huͤtlin gespielet,falsch gespielt, Kniffe von Trickbetrügern angewandt. Vgl. Art. Hütlein 1), in: DWb 10, 1990–1992, bes. 1991. sondern da stehen vnserA, B; C: vnsere. helle, duͤrre,B; nicht in A, C. freie wort, ohn alles tunckelA, B, C; WA 30 III, 564,34: tunckeln.Dunkel(heit). Variante (gemäß WA 30 III): Verdunkeln. vnd mausen.tückische Gebaren. Vgl. Art. mausen [I] 3), in: DWb 12, 1826f. Man könnte auch an nuscheln, undeutlich reden denken, vgl. Art. mausen [III], in: DWb 12, 1829. Martin Luther, WA 30 III, 564,28–34 (Sendschreiben an die zu Frankfurt a. M., 1533).

FINIS.B; nicht in A; C: ERPHORDIAE GEORGIVS BAVVMAN EXCVDEBAT IVXTA TEMPLVM S. PAVLI.