A 1v nicht in A.Reuerendis uiris doctrina et pietate praestantibus Dominis, ,
, et reliquis Theologicae facultatis professoribus in
schola , Dominis et Praeceptoribus suis in Christo summa cum obseruantia
colendis.
A 2r S[alutem] et G[ratiam] in Iesu Christo Domino nostro.
Veremur, ne modestia et uerecundia in nobis desiderari possit, Reuerendi Praeceptores, quod
his temporibus infoelicissimis, laboribus et molestijs plenis, plus laborum et molestiarum uobis
imponibus, animosque uestros iamdudum moeroribus et periculis undique oppugnatos et
grauatos magis oneramus, quos iustius consolari et erigere oportebat: Confidimus tamen uos in
meliorem partem esse accepturos nostram audaciam et hanc potius imputaturos temporibus turbulentis: A.turbulentis
temporibus et communibus Ecclesiae periculis ac calamitatibus, quam nobis, quae ab inuitis
hanc scriptionem extorserunt.
Etiam ueniam merebitur nostra audacia, quod communis salus Ecclesiae in his, quae
scribimus ac petimus, uestrum clarum explicatum et certum iudicium requirat, quod sequatur in
controuersia illa, quae agitari coepta est de Adiaphoris. Sub quorum specie hodie passim multi
multae: A. mutationes in Ecclesias optime constitutas A 2v inuehunt, ut labefactetur et euertatur
optimus purae nostrae Religionis status, ut astuti et uafri quidam homines potentiorum fauores,
et sua commoda captantes, eo facilius Papatum astute et tecte reuehant paulatim suis dolis, hoc
est, commentitijs suis Adiaphoris uestram authoritatem, consensum et suffragationem
praetexunt suis conatibus, hacque astutia uehementissime percellunt ac labefactant multorum
piorum animos, Ecclesias turbant, ad defectionem inflectunt, et eruditorum piorumque uirorum
adhortationes ad constantiam, et confessionem Euangelij Christi eneruant, planeque inefficaces
et irritas apud multos reddunt.
Eruntque nocentiores in Ecclesia Christi pestes, quam unquam Pseudoapostoli ac
Pseudoprophetae fuerunt, dabuntque damnum grauissimum Ecclesiae, nisi his malis et
improbis conatibus in tempore obuiam itum fuerit a nobis, qui authoritate et eruditione
praecellitis, quorum fides et integritasA; B: integitras. omnibus semper testatissima fuit, et qui post sanctissimum uirum syncerum, fidum et constantem purae doctrinae et ueri diuini
cultus instauratorem ac propugnatorem, Ecclesiam docuistis cum uoce tum scriptis, et qui
Ecclesias nostras in Saxonia bene constitutas consilio et opera uestra ita instituistis, ut in his
A 3r hactenus semper conseruatus sit summus in docendo consensus, et Ecclesiastici ritus
ordine, decentissime in tranquillitatetranquillitatem: A. ubique sintsunt: A. obseruati, Sanctum hoc uestrum depositum in
nostris Ecclesijs huc usque sancte custodiuimus, libenterque in posterum custodiemus
adiuuante Christo.
Vt autem hoc melius et foelicius fiat, necesse est, ut uestra subsidiaria opera muniatis
Ecclesias a uobis in primis exaedificatas, et praescriptis Ecclesiasticis ordinationibusconstitutionibus: A. a
Pontificia ¢tax…v seruitute et impietate assertas, et uindicatas, et uestram sententiam de
Adiaphoris Ecclesijs propronatis, in qua piae mentes possint acquiescere in hac iudiciorum
uarietate. nicht in A.Et se bonae conscientiae testimonio tueri queant contra Interimisticos conatus
callidorum hominum.
Hoc nisi feceritis profecto apud non paucos discindetur consensus, qui in Ecclesijs bene
ordinatis hactenus fuit, omnia in singulis Ecclesijsnicht in A. implebuntur factionibus et dissidijs, nicht in A.nisi in
tempore certa doctrina de Adiaphoris et certi limites mutationibus Ecclesiasticis constituantur,
hostium Christi improbitas, hac inclinatione ad hostes nostros ualde augebitur, et corroborabitur.
Ideo oramus uosnos: A. per Dei misericordiam et ueritatem, qua erexit Christi regnum et Sathanae
tyrannidem euertit, etnicht in A. Ecclesiam suamnicht in A. per-A 3vpetuo defendit ac seruat, ut ineatis
consilium, ac reperiatis rationes conseruandi Ecclesiarum incolumitatem, constituatisque certam
sententiam de Adiaphoris, quam quisque salua conscientia sequi possit, sub his pugnis et
periculis. Ecclesia passim habet pios, doctos et cordatos uiros, qui hac controuersia bene
intellecta animi constantiam adiuuante Deo praestabunt in tuendatenenda: A. puritate nostrae religionis,
imitabunturque uerboex uerbo: A. Dei ostensa uestra consilia, ad conseruationem Ecclesiarum utilia et
necessaria. Nisi hic ceu ad sistendum publicum incendium uestram operam contuleritis,
Ecclesia damnum accipiet, quod nunquam resarcietur.
Nos scimusA; B: scimas. uos in ea esse sententia, quod potius uelitis, exilia, direptionem bonorum, carce
rescarceris: A. et quaeuis supplicia ferre, quam in doctrina hactenus pure tradita sitis uel minimum
mutaturi, ullasque corruptelas purae doctrinae recepturi. Hic adsentiuntur uobisnobis: A. omnes pij
animi, nec possunt dissentire, qui nicht in A.Christum profitentur, et spem salutis in Christo promissae
sunt retenturi.
De doctrina in Augustano conuentu olim confessa, nulla sunt inter nostros certamina, nec
ulla ambiguitas. Über Melanchthons Fortschreibungen
der CA nach 1530 im Zuge der auf die Wittenberger Konkordie zulaufenden Konsensverhandlungen wird hier hinweggesehen. Vgl. . Sed de susceptione Adiaphororum tantumtamen: A. discrepant iudicia.
Existimant multi uos inclinare ad illorum iudicia, qui A 4r existimant satius esse
seruitutem in Adiaphoris ferre, quam deserere Ecclesias suas propter res nicht in A.(ut uidentur) tam
leues, quod existimetis hac seruitute ab aulis imposita Ecclesias bene institutas posse
conseruari, quae si semel desererentur, uenirent in potestatempotestarem: A. Papae prorsusque uastarentur.
Intelligimus hoc consilium niti suis quibusdam rationibus et id spectari, ut aularum fauore et
patricinio reliquiae Ecclesiae defendantur et custodiantur. Sed hic uobis etiam atque etiam
considerandum est, quam non sit tutum hisce arundineis baculis inniti,Vgl. Jes 36,6. et aulicis consilijs sine
uerbo Dei fidereuiuere: A..
Quae narrantur de seruitute in Adiaphoris ferenda periculose dicta sunt: A.nimium large et periculose dicuntur. Ideo
necesse est, ut doctrina de Adiaphoris distincte explicetur et diserte doceatur, quae uere aut
ac: A. ficte Adiaphora ac media uocentur, et quibus finibus includendae sint res mediae. Nam
conscientiae in periculis et certaminibus stabiliri ambiguis et flexibilibus opinionibus nequeunt.
Quibus perspecta est uestra integritas et pietas, illi candide (ut par est) interpretantur, quae
consulitis de seruitute in Adiaphoris ferenda, uestraeque sententiae interpretationem sumunt ex
uestris libris, ex Augustana confessione, Neben der Confessio Augustana könnte evtl. auch ihre Apologie mitgemeint sein. Smalcaldianis deliberationibus,Anscheinend ist hier an die Schmalkaldischen Artikel, aber wohl doch auch und mit größerer Berechtigung an Melanchthons Tractatus de potestate et primatu papae zu denken, der auf dem Bundestag von im Februar 1537 als Ergänzung zur CA angenommen worden war. Vgl. . ex Epistola super
hac re No-A 4v^!ribergensibus Pastoribus scripta, Vgl. Anm. 25 zum deutschen Text. ex uestrae Ecclesiae ritibus et alijs indicijsiudicijs: A.,
quae uestri animi uestraeque sententiae sunt testes.
Alij autem suspicantur in presentibus periculis priorem uestram sententiam mutatam esse,
iamque plus in Adiaphoris concedi quam antea. Haec callide in multorum aures ingeruntur, ut,
ceu per cuniculos, his fucis aduersarij ulterius irrepant in nostras Ecclesias, utunturque consilio uestro de ferenda seruitute in Adiaphoris: A.uoluntque uideri
quod sequantur consilia uestra de ferenda seruitute in Adiaphoris, abutunturque uestra
autoritate ad stabiliendas omnes suas corruptelas et Idolomanias.
Et ut ex unius Islebij, der kurbrandenburgische Hofprediger und Mitverfasser des Augsburger Interims. cauillatione de reliquis iudicium faciatis, non grauabimur hic
asscribere quae passim ex epistola Islebij sparguntur,hic sparguntur: A. quibusque exponitur uestra sententia de
seruitute ferenda in Adiaphoris, Bonus ille uir scribit Saxonicos et Theologos
plane consensisse in Augustanam aeditionem a Caesare promulgatam, atque etiam in ipsum
Canonem sic satis nicht in A.(ut ipse putat) repurgatum. His nicht in A.etiam in sua Epistola subijcit et haec
uerba: unus praecipuus ex Theologis scripsit ad amicum:
, utque perspicuepraecipue: A. explicet quid Adiaphora appellitet: A.quae Adiaphora Ego non recuso
Vgl. ; ; , .
ferre seruitutem in Adiaphoris salua doctrina
appellitentur e diplomate concordiae IuͤterbachijIuterbochij: A. factae super obserua-A 5rtionibus Ecclesiasticis teutonice haec uerba latinis admiscet: A.testimonium adducit teutonica haec uerba latinis admiscens: Vnd in mittel
dingen soll man alles halten, wie es die alten heiligen Veter gehalten haben vnd jenes theil jtziger zeit auch noch helt.
Vgl. Anm. 32 zum deutschen Text.
Hic quaeso attendite, obseruandissimi domini Praeceptores, quomodo callidi homines, qui
superstitionem Papisticam restitui cupiunt, uestra uerba de ferenda seruitute in Adiaphoris
interpretentur, et quid quaerant astuti isti Interimistici conciliatores, nicht in A.quantum derogent uestrae
autoritati, et quam foede uos deforment ubique terrarum apud omnes pios, quantumque
noceant Ecclesiae ambigue et flexibiles illae sententiae de ferenda seruitute in Adiaphoris apud
illos, quibus uestra doctrina uesterque animus de his controuersijs non est satis perspectus,
et quantum animi addant obstinatis nostris aduersarijs, qui ne pilum quidem latum a suis
superstitionibus et impietatibus discedere uolunt, solumque id agunt, ut nos uel arte uel ui
retrahant in societatem suam peruersam, quam pij non possunt non odisse et fugere propter
impietatem, quae in ea longe lateque uagatur,
Si uultis uestro honori et Ecclesiae Christi recte consultum operae pretium est, ut doctrina
uestra nunc denuo de Adiaphoris nouo A 5v scripto proposito publicetur, quo diluantur
calumniatorem mendacia et Ecclesiae recte informentur de controuersia rerum mediarum ac
indifferentium, nec poteritis nunc ullo officio melius mereri de Ecclesia Christi quam eiusmodi
scripto.
Agnoscimus nostram Ecclesiam opera uestra adiutam esse in recipienda coelesti, pura ac uera
doctrina, quam et utili et necessaria reformatione ornastis, in qua quia nos posuit Spiritus
S.: A. Sanctus inspectores, ob id semper nobis summae curae fuit, ut custodiremus uestrum apud nos
depositum, hoc est, ut conseruaremus puritatem doctrinae et uerum Dei cultum in Ecclesijs
fidei nostrae commissis,
Nunc uero, quia passim incidunt noxiaenicht in A. mutationes et Ecclesiae verae: A.optimae constitutae et ad
Apostolicae Ecclesiae formam ex Interim ita transformantur, seu potius deformantur, ut inde
pericula noxia et scandalosa: A.periculosa et plena offendiculi certamina oriantur inter ueros Ecclesiae doctores ac et: A.
pastores, quibus coniunctarum Ecclesiarum concors harmonia et doctorum uirorum consensus
omnino dissoluitur, neruique Ecclesiasticae concordiae rumpuntur.Vgl. Kol 3,14.
Ideo ne grauius in hac parte sauciarentur multorum conscientiae, et ne quid secus ageretur a
nobis quam oportet, putauimus uestrum: A.uos de his malis admonendos A 6r uestrumque explicatum
consilium de Adiaphoris uel admittendis uel excludendis quaerendum esse.
Vestra scripta prius aedita in consilium adhiberi potuerunt, ex quibus satis cognoscitur quae
uobis uere Adiaphora sunt, quae in Ecclesia conseruari, quae tollerari et quae eijci debent. Sed
nunc propternicht in A. potentiorum decreta et imminentia pericula astutorum allegorijs ac fucis et
dissimilitudine iudiciorumA; B: iudiciorim. res sic inuoluitur, ut multinicht in A. pij nesciant, quid de Adiaphoris certonicht in A.
tenendum sit.
Ad hoc malum hoc etiam: A.etiam illud accedit, pios uiros uerae Religionis amantes, (qui in bene
constitutis Ecclesijs mutationes nullas recipirecipere: A. uolunt, quod uideant ista ratione Pontificios
integram Papisticam superstitionem rursus inuehere uelle, seque exponere malunt summis
periculis, quam authores esse mutationum in suanicht in A. Ecclesia et impios conatus impiorum
adiuuare) pessime audire et praegrauari odiose apud illos qui appellatione Adiaphororum
omnia extenuant, excusant et inuoluunt, quique non assentientes ipsorum flexibilibusA; B: flexibilius. Al
legorijs iudicant stoicos, duros, contumaces et rebelles Ecclesiae desertores, qui praesentibus
calamitatibus et periculis Ecclesiae non afficiantur.
A 6v Hic cum utrinque in receptione Adiaphororum et in desertione Ecclesiarum graue
periculum sit, nihil putamus tam esse necessarium, quam ut piorumpriorum: A., bonorum et prudentium
uirorum consilio bonae conscientiae testimonium retineamus apud Dominum, et faciamus quae
sunt nostri officij et quae coram Deo salua conscientia fieri nicht in A.possunt ac debent. Hic, ut incul
pati simus super hac re, expetimus uestrum pium consilium, etiam atque etiam orantes, ut
diserte nobis significare dignemini, quae uia nobis ingrediunda sit inoffense, sub his
Adiaphoricis disceptationibusdisputationibus: A., ne derogetur gloriae Dei, ne impediatur Ecclesiae salus, et ne
uulnerentur nostrae aliorumque piorum conscientiae.
Scimus longe horribilius et grauius esse incidere in manus Domini, quam in manus
hominum.Vgl. Hebr 10,31; II Sam 24,14. Ideo dabimus operam ut in omnibus incidentibus periculis teneamus hunc scopum
in nostro ministerio, ut coram Domino fidi reperiamur,Vgl. I Kor 4,2; I Tim 1,12. et conscientiam habeamus illaesam.Vgl. Act 24,16.
Euentum rei commendemuscommittemus: A. Deo, in cuius manu omnia sunt sita.
Idque nobis unice curae erit, ut innocentiae testimonio animus noster sit confirmatus in uita
et morte, etnicht in A. corroborante nos Deo per Sanctum suum Spiritum, potius ceruices A 7r carnifici
feriendas praebebimus, et potius exilia et supplicia feremus, quam ut contra conscientiam simus
aliquid facturi in nostro ministerio.
Reipub: relinquimus sua consilia, quae ut pia, iusta et recta sint apud Deum, hortamur et
oramus idque conamur praecipue, ut nos pie et iuste fungamur nostro officio, utque uerbum Dei
recte secantes pie in omnibus applicemus, et quae Dei sunt, Deo, et quae Caesaris sunt, Caesari
demus nostroque: A.dari monentes in nostro officio, Vgl. Mt 22,21. ut oportet, fungamur: A.recte procedamus. Vt autem V. R. P.Vestra Reverendissima Paternitas (?). nobis
apposite suum consilium dare possint, de conseruando uero Dei cultu et Adiaphoris uel
recipiendis uel excludendis, nostram sententiam scripturae consentientem uobis aperiemus.
Veri diuini cultus nicht in A.Verus Dei cultus. authorem solum Deum facimus, eumque solummodo solum modo: A, B. recte
et salutariter coli eo cultu, quem ipse praecipit, statuimus, ipsius cultum solius diuini uerbi
regula metimur, et censuris,caeci suis: A; ceu suis: B. limitibus ac terminis includimusincludemus: A. praeceptis utriusque tabulae
Decalogi, Vgl. Dtn 5,22; Ex 34,1; .4.28. ponimusque uerum Dei cultum in fide, Dei adoratione, inuocatione, glorificatione,
praedicatione et explicatione uerbi Dei, Sacramentorum iuxta Christi mandatum
administratione, precibus, hymnis, A 7v Psalmis, Spiritualibus cantionibus, gratiarumque
actionibus, in Dei timore, studio innocentiae ac uirtutis, ipsaqueet: A. obedientia erga Dei uerbum.
Iudicamus uerum Dei cultum ornandum et gubernandum esse pijs Ecclesiasticis
obseruationibus necessariamque esse Ecclesiasticam eÙtax…an ad religionis diuinique cultus
propagationemprorogationem: A. et conseruationem, Probamus ut quae ad decorum, ordinem, honestatem,
disciplinam et tranquillitatem spectent in Ecclesijs, in gubernatione diuini cultus retineantur, et
ubi ea sunt: A.si ea alicubi essent sublata absque offendiculo commode restituantur ad aedificationem Eccle
siae, ad ampliandamamplificandam: A. Dei laudem et alendam publicam concordiam et tranquillitatem, sed ita ne
fores aperiantur, explosae Papisticae impietati, et tyrannidi.
Ad decorum, ordinem, honestatem, tranquillitatem et disciplinam referimus uera Adiaphora, nicht in A.
Vera Adiaphora. hoc est, obseruationes illas, quas Deus neque praecepit neque prohibuit, sed
liberas permisit Ecclesiae ad aedificationem sui ipsius, pro locorum, temporum et personarum
conditione et commoditate. Huius generis arbitramur esse haec et similia:
nicht in A.Ecclesiae ministros certis ordinibus discerni, non nisi legitime electos et ri-A 8rte
examinatos admitti. Item uiros aperto, mulieres uelato capite orare nicht in A.ac prophetare. Vgl. I Kor 11,4f. In
Ecclesia uiros docere non mulieres, Vgl. I Kor 11,34. nicht in A.quae nunc propter Apostoli traditionem legis uim
habent, statis diebus et horis orare, docere, psallere, campanae sonitu conuentus sacros cogere
ad audiendas conciones et celebrandam Eucharistiam, sobrias et sanctas ferias ad audiendum
Dei uerbum decernere, et decentibus uestibus in Ecclesiasticis ministerijs uti, certam doctrinam
nicht in A.ex ueteri uel nouo Testamento sano delectu pro captu populi in concionibus et lectionibus
proponere ac distribuere, nicht in A.in festis diebus usitata Euangelia et Epistolas retinere, doctrinam
ferijs congruentem proponere, uernaculam latinamque linguam in templis certis legibus
sonare, organis uti, imagines et picturas ad conseruandam rerum utilium memoriam ferre, non
nisi ante exploratos, examinatos, et instructos nicht in A.a certis ministris ordinatis ad sacram sÚnaxin
admitti, absolutionem a sacerdote peti, in ipsa eucharistia Domini obseruari omnia, quae pia et
decora et boni ordinis sunt, Matutinas ac Vespertinas preces ac Lectiones e sacris literis
sumptas decantari certis horis, uetera pia cantica et consueta sacrarum lectionum exercitia ab
omni superstitione et errore A 8v repurgata seruari, iusta ordinatione ad sacra officia electos
et uocatos admitti, mortuos honeste, pio cantu, et campanarum moderato sono sepeliri,
memorias sanctorum sine idolatria pie: A.pie sine idolatria et impia opinione conseruari, Cathechesin institui,
moderatas Ecclesiasticas censuras ad conseruandam iustam et necessariam disciplinam nicht in A.suapte
sponte collapsam restitui, sponsum et sponsam honesto et pio ritu in templo matrimonialiter
coniungi, canones de clericorum honesta uita et conuersatione condi, ieiunia moderata absque
superstitione praescribi, et id genus alia.
His: A.Si his et similibus Adiaphoris, quae habent manifestam utilitatem nicht in A.in Ecclesia, et ad
decorum, ordinem, disciplinam et honestatem faciunt, durabilissi durabilis: A. concordia, tranquillitas
et conformitas in Ecclesijs in doctrina pura consentientibus constitui posset, putamus: A.arbitramur Ecclesias
¢tax…v deformatas rstauratione Adiaphororum debere conformes reddi Ecclesijs melius
ordinatis, nec posse quenquam se hic opponere bona conscientia, quod propter uera Adiaphora
consensum Ecclesiae non esse dissoluendum: A.consensus Ecclesiae non est dissoluendus, nec Ecclesias a pastoribus esse deserendas: A.nec Ecclesiae a pastoribus deserendae, nec
certaminacertamina de Adiaphoris: A. suscitanda, nec alenda esse Schismata: A.Schismata alenda esse in illis Ecclesijs, quae in eandem doctrinam
Christi consentiunt.
B 1r Et existimamus: A.Existimamus etiam non esse habendum pro seruitute, quando libera conscientia
Christianae concordiae studio et propter aedificationem apud homines pios haec seruantur. Hac
Adiaphororum obseruatione si salua nostra doctrina in omnibus nostris Ecclesijs sine
superstitione et metu reducendi impium Papatum conformitatem Caesar constitui uellet, non
dubitamus salua conscientia Ecclesias parere posse.
Adiaphora autem, quae uere sic uocantur inclusa sunt certis finibus, quos si transgrediuntur,
Adiaphora esse desinunt, fiuntque corruptelae, prophanationes, seminaria superstitionis,
conscientiarum laquei, nicht in A.scandala infirmorum, labefactiones uerae religionis et aptae
occasiones reducendi ueterem papisticumnicht in A. abusum et impietatem. Necesse autem est, ut circa
Adiaphora sit libertas recte ac pie docendi, et ea gubernandi doctrina Christi, Apostolorum et
Prophetarum. nicht in A.Nec diutius pro rebus medijs habeantur, quam prosunt et aedificationi seruiant.
Ad Adiaphororum Catalogum ea non possunt uere referri,nicht in A.Falsa Adiaphora. quae nicht in A.fidei, pietati,
aedificationi Ecclesiae, decoro, ordini, honestati ac disciplinae non seruiunt, quaenicht in A. libertatem
Christianam ob-B 1vruunt, nicht in A.conscientias implicant et uulnerant, superstitionem alunt, cum
uerbo Dei pugnant, Sacramentorum mysteria uerumque Dei cultum obscurant, confusionem et
impedimenta ueri diuini cultus secum trahunt, Ecclesiam dehonestant, religionem Christi: A.Dei uerum cultum ludi
brio ac risui exponunt, religionis Christi dignitatem, grauitatem ac necessitatem aut eleuant, aut
in Antichristi superstitionem transformatamnicht in A. peruertunt, neruique sunt Papisticae superstitionis
et abusus.
Eiusmodi conficta Adiaphora sunt ridiculae sacrificorum in sacris: A.in sacris ridiculae gesticulationes, scenica spectacula,
inanes ceremoniolae ac pompae: A.quae theatris magis conueniunt quam Ecclesijs Dei, quae potius ethnici ludi, ambitiosaeque
hominum carnalium pompae iudicandae sunt, quam coeremoniae Ecclesiasticae, magici
exorcismi, consecrationes Chrismatis, Baptismi, Salis, Aquae lustralis, palmarum, ignis, et
aliarum plurimarum rerum, quae execrandam incantationum speciem habent, quibusque aliquid
Spiritualis et diuinae energiae et uirtutis tribuitur, nicht in A.ridiculus planeque ineptus circuitus
coemiterij, nicht in A.cuius praecipuus usus est, ut pulchre uestiti spectent et spectentur,Vgl. : Spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae.
circumlatio
panis, In der Fronleichnamsprozession wird die konsekrierte Hostie in einem Schaugefäß (Monstranz) feierlich umhergetragen. imaginum ac reliquiarum: A.et reliquiarum propositio ac circumstatio, simulatapomposa: A. lotio pedum, Rituelle liturgische Fußwaschung am Gründonnerstag nach Joh 13,1–15. Papst und Bischöfe wuschen dabei zwölf Angehörigen des niederen Klerus und/oder dreizehn Armen die Füße als Zeichen der Demut in der Nachfolge Christi. Vgl. ; Theodor Maas-Ewerd, Art. Fußwaschung, in: . pompa
ingressus Christi in die palmarum, Crucis in sepulchrum depositio, et B 2r excubiae, quae
nicht in A.non sine turpitudine aguntur circa sepulchrum cum reliquis uanisnicht in A. sepulchralibus spectaculis,
sumptuosum spectaculum accensarum candelarum in die Purificationis Mariae, supplicatoriae
processiones plenae abusuum et uitiorum, ludus ascensionis Christi, et deuolantis columbae in
die Pentecostes,Für Biberach a. d. Riß ist aus vorreformatorischer Zeit der Brauch bezeugt, an Pfingsten durch ein Himmelsloch
im Gewölbe die Figur einer Taube herunterzulassen, geschmückt mit Girlanden oder Kerzen, anschließend fielen brennende Wergbällchen herab, gefolgt von Wasser, Oblaten und Blumen. Vgl. . nicht in A.quae ludicra scenis potius congruunt quam Ecclesijs Dei.
Haec et his similia sunt tantum uanae, friuolae et ineptae lusoriae occupationes in templis,
Adiaphororum usum et finem non habent, Religionem nostram ludibrio ac risui exponunt,
ministrorum Ecclesiae fidem et authoritatem eleuant, Pastores ridiculos faciunt, eorum
doctrinam suspectam reddunt, et totum ministerium Euangelij ridendum propinant, summum
contemptum doctrinae et Sacramentorum Christi pariunt, nicht in A.infinita offendicula praebent, ad
destructionem, non ad aedificationem spectant, Nam uulgus ab his etiam uera Adiaphora et
utiles Ecclesiae obseruationes ac ritus aestimabit iudicabitque: A.aestimat iudicatque omnes caeremoniasnicht in A. eiusdem
ordinis ac generis esse, unde orietur: A.non potest non subinde oriri nocentissimus Religionis
contemptus, Epicureismus et deformis ¢tax…a ac confusio in Ecclesia.
B 2v Ideo non licebit cum offendiculo et nocentilicenti: A. perturbatione bene constitutas Ecclesias
istis nugis onerare nicht in A.et deformare. Nam omisso: A.ceremoniae amisso Adiaphororum fine, Adiaphora
nec esse nec uere dici possunt, suntque nihil aliud quam corruptelae semina et nerui Papisticae
superstitionis, et cuniculi, per quos aduersarij in nostras Ecclesias nicht in A.astute rursus irrepere co
nantur, ut eas a fundamento euertant, totumque Papatum nicht in A.reuehant et restituant et id quidem
per nosmet ipsos et per confictamfictorum: A. Adiaphororum receptionem, quod haec uia facilior et
expeditior esse uideatur ad recuperandam et occupandam arcem Papisticae impietatis.
Haec iocularia et conficta Adiaphora, quia fide, quae nititur solo uerbo Dei restitui, defendi
et conseruari nequeunt. Item quia sunt ueteris impietatis nerui,uerui: A. totumque Papatum secum
trahunt, recteideo: A. illi Ecclesiarum pastores suis conscientijs consuluntrectius alijs consulere uidentur: A., qui eiectinicht in A. malunt deserere
Ecclesias suas et exiliaexilium: A. pati, quam in istarum futilium et pernitiosarumpericulosarum: A. rerum ludos consentire,
et his nugis nicht in A.uerum Dei cultum polluere fidei constantiam et firmitatem luxare, offendere et
labefactare Ecclesiam, Papisticae tyrannidi aperire fenestram ac uiam sternere rediturae
abominationi.
B 3r Hic iudicia uariant: A.quia iudicia diuersaeque audiuntur sententiae. Alij dicunt has ineptias et
stulticias potius suscipiendas et seruandas esse quam utnicht in A. Ecclesiae deserantur. Alij contrarium
statuunt, quod restitutio istarum ineptiarum sint auspicia reducendi impij Papismi, quorum
iudicio et sententiae uidetur suffragari magna pars Theologorum, quod confictorum
Adiaphororum restitutione id agatur, ut nostra doctrina suspecta fiat uulgo et per nosmetipsos
asperae uiae prioribus superstitionibus rursusnicht in A. explanentur.
Hic cum iudicia Doctorum tantopere uarient et hae res tanti sint momenti, ut Ecclesiarum
bene constitutarum euersionem secum trahant et omnia dissidijs et scandalis repleta sint in Ecclesia et Rep. Ideo obtestantur: A.repleturae sint in
quibuslibet Ecclesiijs et rebus publ., his malis ut mature praeueniatur, obtestamur uos R. P.Reverendi Praeceptores.
per cummunem Ecclesiae salutem et gloriam Iesu Christi, liberatoris nostri, ut de his rebus,
quae Adiaphororum naturam et finem exuunt et Ecclesiae nocent, uestrum iudicium exponatis,
ut inde in praesenti periculo statuere liceat, quae sint uerbo Dei et uoluntati: A.Adiaphora, uerbo et uoluntati Dei
consentanea et Ecclesiae utilia.
Audimus multos esse, qui se satis excusatos nicht in A.in hac causa apud Deum esse putant, quod in
ne-B 3vcessitate e duobus malis minus eligant, et quod tyrannidem et seruitutem ferre non sit
peccatum; nicht in A.sed an hae sententiae in iudicio Dei ualiturae sint, ipsi uiderint, sed nondum
definitum est, utrum sit peius Ecclesias ne deserere, an Adiaphororum noxia figmenta
approbare et sublata scandala rursus erigere et obseruare.
Quae de seruitute ferenda dicuntur, si ciuiliter acciperentur uera esse possent, sed seruitutem
in impijs rebus et confictis Adiaphoris in Ecclesia Christi admittendam et ferendam esse non
est uerisimile, quid: A.quod ea destructionis sit non aedificationis: A.non aedificationis sit in Ecclesia. nicht in A.Immo ipsa scriptura
et sanctorum exempla probant, in Ecclesia Adiaphoris nullos abusus, nulla scandala, nullas in
Ecclesia Christi coactiones, nullamque conscientiarum seruitutem ferendam esse. Sancti
nunquam sustinuerunt, ut aulae pro suo arbitrio seruitutem imponerent Ecclesiae.
nicht in A.Aulae ex Ecclesia uerbo Dei gubernandae sunt, Ecclesia aularum sapientia regenda non est,
sed uerbo Dei, nec aulae debent Christo et Ecclesiae suae cultus prescribere sine uerbo Dei,
quod quae faciunt, aulica officia transgrediuntur et suscipiunt Antichristi personam et opus,
ciuilis magistratus est Ecclesias bene constitutas iuuare, non abusum corruptelis uitiosisque
ri-B 4rtibus deformare, risui exponere et in turpem et impiam seruitutem redigere. Regimen
Ecclesiae Christi est, non aulae.
Quod uero quidam ineptiunt doctrinam de uitiosis caeremonijs liberam esse debere, easque
libere debere reprehendi, ridiculum est. Qui enim potest pius Pastor idnicht in A. administrare, de quo
eum reprehendit conscientia, perpetuoque obseruare, quod coram tota Ecclesia quotidie ipsemet
redarguit? Quis habebit doctrinae illorum fidem, quae a se reprehensa, damnata et eiectareiecta: A. rursus
instaurantinstauratur: A., et contra semetipsos ceu impoenitentes quotidie coguntur concionari? Quomodo ibi
constitetconsistit: A. concordia et tranquillitas, ubi pastores Ecclesiae publice repraehenduntrepraehenduntur: A. ac taxant,
quae aulae absque ulla uiolatione obseruari uolunt.
Cum nicht in A.Nota.omnia diligenter perpenduntur, res ipsa loquitur fucum fieri Ecclesijs Adia
phoricis mitigationibus, pastoribus imponi et insidias parari nicht in A.uerae religioni et ad reuehendam
Papisticam impietatem nicht in A.consilia referri, quam Pontificij totam uolunt recipi.
Haec cum ita sint, pastoribus tutius esse uidetur de suo munere cedere et Ecclesias relinquere
quam se polluere Papisticis corruptelisineptijs: A., quae Ecclesiae nocent, et quae ad restituendum
Papatum sub falsa Adia-B 4vphororum appellatione obtrudunturei obtruduntur: A. a sapientibus huius saeculi,
qui hac ratione student consulere sibi et suis commodis non Ecclesiae Iesu Christi. Tolerabilius
est aut mori aut in exilio agere bonae conscientiae testimonio, quam inquieto animo in
Ecclesiarum administratione cum propria conscientia luctari, Ideo: A.et seipsum in hoc, quod probat,
iudicare, talemque seruitutem ferre, qua bonae conscientiae libertatem amittit. Si conscientijs
recte consuli debet, necesse est, ut tota: A.certa et firma doctrina de illisnicht in A. Adiaphoris extet, nicht in A.quae sine
inflicto conscientiae uulnere obseruari possunt.
Periculosa sunt conscientiarum uulnera. Ne ergo hic conscientias uulneremus et ne quid
committamus ingruentibus periculis cuius nos postea poenitere, et quibus conscientiae nostrae
redargui possent, magnopere petimus, ut a V. R. P. controuersia de Adiaphoris diserte et
distincte explicetur, quid: A.et quid hic sit concedendum, quid ferendum, quid reijciendum, nicht in A.statuatis
e uerbo Dei.
Hactenus exposuimus nostram sententiam qui sint: A.de ijs, quibus uere ornantur et ampliantur ueri
cultus Dei et quae recte habeantur pro Adiaphoris, et contra, quae falso hoc nomine
recenseantur. Nunc nicht in A.Impia Adiaphora.ea prosequemur quae a quibusdam inter Adiaphora
numerantur, et uarijs B 5r coloribus et Allegorijs pinguntur et ornantur, ut aliquam utilitatis
speciem habere uideantur.
Haec autem cum eiusmodihuiusmodi: A. sint ut apertenicht in A. damnetur doctrina Christi, Prophetarum et
Apostolorum, et cum fidei nostrae ¢nalog…v pugnent, manifesteque impia et execrabilia sint,
nec probanda nec recipienda esse credimus cuius generis sunt omnes abusus et conficti cultus,
quibus contra Dei mandatum, Euangelio et ordinationibus Christi aut additur aut adimitur
aliquid. Item cum ™qeloqrhske…a: A.omnes ™qeloqrhske…aiVgl. Kol 2,23 (selbsterwählte Frömmigkeit). quae semper a conditis saeculis a Patribus,
Prophetis, Christo et Apostolis ut inutilis, inanis, irrita et impia damnata sit, iudicamus: A.tanquam inutiles, inanes, irritae et impiae damnatae sunt,
credimus nullos ritus, nullasque obseruationes ab hominibus excogitatas et confictas ad
colendum et placandum Deum, ad promerendam graciam Dei, et ad satisfaciendum pro
peccatis absque salutis aeternae iactura approbari, recipi, et instaurari posse: A.instaurari ac ferri posse in nulla
Ecclesia, quod eiusmodi cultus idolatria sit adeoevtl. a Deo
(?) seuerissime prohibita et horribiliter punita.
Huius generis sunt Monachatus cum uotis et alijs impijs appendicibus, Missa priuata cum
Canone, coelibatus clericorum, Sanctorum inuocatio et cultus, Sacramenta ab hominibus
instituta, quibus ad sanctifican-B 5vdum, ad arcendum Sathanam, ad salutem animae et
corporis procurandam, Spiritualis uis attribuitur, Confessio in qua requiritur enumeratio
peccatorum omnium: A.omnium peccatorum tanquam res necessaria ad remissionem peccatorum, Ieiunia in quibus
delectus ciborum praecipitur, et quae ad satisfaciendum et remissionem ac salutem
promerendam mandantur, Mortuorum uigiliae et Missae, Animae commemorationes,
Satisfactiones, Peregrinationes, Indulgentiarum nundinationes, omnesque aliae obseruationes,
quae proponuntur ad conciliandum Deum et ad promerendam iusticiam coram Deo.
Haec omnia pugnant contra Euangelium et fidei ¢nalog…an et libertatem in quam nos
Christus asseruit. Ideo salua Dei ueritate et illaesis conscientijs, sineque salutis iactura nemo in
has et similes ™qeloqrhske…aj consentire potest.
Omnes horum trium ordinum ritus atque obseruationes callidi conciliatores et mitigatores
sine discrimine inter Adiaphora ponunt, ut sub Adiaphororum appellatione Ecclesiae omnes
impios usus, prophanationes et corruptelas rursus obtrudant, atque hac astutia nostram
doctrinam et religionem ex fundamento euertant, B 6r et Papismi impietates omnes
restituant, utque hoc astute efficiant, Adiaphororum commento fascinantfascinam: A. simpliciumpios: A. animos,
persuadentque uulgo fieri: A.non solum ferri, sed etiam instaurari posse, quidquid obseruationum
unquam fuit aut adhuc est in Papatu.
nicht in A.Etsi quid esset inter ea, quae aperte essent contra Dei mandatum, tamen in ijs dispensari hoc
tempore posse, sicut Interimista iste antinomia insignis affirmare dicitur Mosen in deserto
dispensatione cassasse caessasse: B. Dei praeceptum de circumcisione et admisisse libellum repudij, Vgl. Jos 5,5–7; Dtn 24,1; Mt 19,3–9. quo
sacrilego commento non obscure approbat, id non esse peccatum, quod potentior pars sibi
permitti uult, hoc scilicet est docere timorem Domini et obedientiam erga Deum, hi palpones, si
dijs placet, nobis pulchre constituent Ecclesias et ea ueris cultibus Deo gratis ornabunt. Bone
Deus, quantae tenebrae possunt cadere in peruersae mentes!
Recessus Ita enim recessui [sic, rectius: recessus]: A.factus dicitur Adiaphoranicht in A. interpretari his uerbis: Jn mittel dingen
Vgl. oben bei Anm. 8 sowie Anm. 32 zum deutschen Text. Quid hoc aliud est quam praetextu Adiaphororum totum Papatum
soll man alles halten, wie es die heiligen alten Veter gehalten haben, vnd jenes theil jtziger zeit
auch noch helt.
reue-B 6vhere uelle in nostras Ecclesias, Ecclesiarumque Pastores decipere uoce
Adiaphororum, ut sic decepti, etiam nescientes, Christi Euangelio et uero Dei cultu excluso,
impijs Papisticis superstitionibus uiam sternant ad Ecclesias nostras in: A.recte et pie ordinatas?
In his nouis Adiaphoris, hoc est omnibus Papisticis obseruationibussuperstitionibus: A. (ut nunc
Adiaphora exponuntur) seruitutem salua conscientia ferri posse, si concionatores uulgo persuaserint, et
impij Episcopi receperint suae iurisdictionis authoritatem, effecta illis ex animi sententia sunt
omnia, statim restituentur impij abusus, extinguetur puritas doctrinae, ueriet ueri: A. cultus obruentur et
opprimentur fidi et synceri doctores Ecclesiarum, ut hoc efficiatur, obtruduntur commenticia
Adiaphora, quibus receptis cogetur Synodus quae nostrarum Ecclesiarum doctrinam damnabit,
et pro arbitrio quaslibet imponet Ecclesiae leges. Res ipsa etiam nunc clamat, episcopos id
solum nunc conari, ut totus Papatus cum omnibus suis superstitionibus et tyrannide instauretur,
et pura doctrina deleatur. Idque declarant Diocaesanis suis conuentibus nicht in A.et consultationibus
passim promulgatis, nicht in A.in quibus praescribunt leges de reducenda Papistica tyrannide et
restituenda impia Papistica idolatria.
B 7r Duo postrema genera Papisticarum obseruationum quae partim transgrediuntur
Adiaphororum limites et amittunt usum et finem Adiaphororum, partim sunt prohibitae et
damnatae ™qeloqrhske…ai, salua pietate et gloria Dei, aduersarijs urgentibus recipi non
posse, nec istorumimpiorum: A. seruitutem sine iniuria Christi,et: A. uerae religionis etnicht in A. Euangelicae doctrinae
manifesta corruptione et extinctione Ecclesiae imponi arbitramurarbitrantur: A., satiusque esse aut mori aut
relicta Ecclesia exulare et extrema pati, quam contra conscientiam approbare et simul cum alijs
Papistis administrare ™qeloqrhske…aj et mentita Adiaphora, quod conficta ista Adiaphora
destructioni seruiunt, ministerium Euangelij ludibrio exponunt, doctrinae nostrae fidem
abrogant, Aduersariorum superstitiones et abusus stabiliuntstabiliuntur: A., horribilia scandalascandula: A. creant, imbecil
lium fidem labefactant, omnes doctos et cordatos a ministerijs sacris deterrent et efficiunt ut
religionis administratio breui commendanda sit indoctissimis asinis et uentribus, nicht in A.quos nulla cura
uerae religionis tangit, et qui a solo questu aestimant suae religionis arcana.
s:Cum nicht in A.certum sit ficta Adiaphora semel recepta certissime allatura sint: A.esse uerae Ecclesiae
B 7v dissipationem, necesse erit, ut pij pastores se fucosis Adiaphororum restitutionibus
opponant, sibiquesibi: A. in conscientiaconscientijs: A. tutius esse statuant a ministerio suonicht in A. discedere, quam se
noxia fictorum Adiaphororum restitutione polluere, et isto modo: A.impia restitutione ueras Ecclesias
erroris arguere, fidei doctrinam corrumpere, dubiam et suspectam reddere, Euangelij ueritatem
abnegare, et fores aperire Pontificijs imposturis reducendis.
In confesso cum sit id agi tantum ut Papatus restituatur, et pura doctrina Euangelij, et Christi
religio extinguatur et sepeliatur, censemus diligenter cauendum esse, ne ullis mutationibus ansa
praebeatur aduersarijs rursus erigendi suas superstitiones.
Si semel coeperint animi labascere et dubitare, tum actum erit, nec quicquam proderit nobis
ulla Adiaphorica mutatio, quia totum Papatum aduersarij restitui uolunt, ad nos se pertrahi
nulla aequitate aut mitigatione patientur,A; B: patienter. ipsi uolunt nos tanquam haereticos et schismaticos
ad se, tanquam adnicht in A. Catholicos et orthodoxos reduci: Hoc semper egerunt et in hoc proposito
persistunt. Ideo Adiaphoricis mutationibus frustra quaeritur concordia apud aduersarios. Aulica
consilia de recipiendis Adiaphoris tantum patefaciunt aduersarijs uiam ad id, quod moliuntur,
B 8r Islebius in Epistolis suis, quas ad suos scribit, queritur inscitia pastorum fieri, quod
sua Adiaphora grauatim admittantur, et pro Adiaphoris non agnoscantur quae ipse somniat, et
cum summo offendiculo et certa Ecclesiarum euersione obseruari debere contendit, sed sibi
habeat suae eruditionis laudem Islebius, relinquat nobis simplicitatem nostrae innocentiae, et
permittat ut sequamur sacrae scripturae et orthodoxae Ecclesiae iudicium, quae Adiaphora
libera pronunciat, quae his uult Ecclesiam aedificari non destrui, scandalis mederi, non ea
suscitari, superstitionem et corruptelas et impietates Ecclesia excludi, non introduci. Non est
satis homines ludere fucosis figmentis et ineptas nugas Allegoricis fucis ornare et callide
accommodare ad res bonas et nouum rationale diuinorum comminisci sine uerbo Dei.
s:Nouis umbris et typis Ecclesia non est habet: A. opus, ijs per Christum est liberata, habet suum cultum
Euangelio Christi descriptum et constitutum, cui nec addere nec adimere quicquam debet humana
audacia. Adiaphora uero quae primo ordine posuimus, concordiae et tranquillitatis causa libenter
obseruaremus cum alijs Ecclesijs puritatem doctrinae custodientibus optaremus generalem constitui posse conformitatem Ecclesiarum: A. Die Kustode in Druck B, Blatt B 8r, entspricht der Textfassung von Druck A: "[optare]mus ge-[neralem]".et optare-B 8vmus con
stitui Ecclesiarum generalem conformitatem, si sine offendiculo et cum tranquillitate: A.salua ab omni parte religione
fieri posset. Iudicamus enim ad alendam concordiam ualde prodesse conformitatem rituum in
Ecclesia.
Si potentes hic tam diligentes essent, quam sunt ut coiunctae Ecclesiae confictis Adiaphoris
disiungantur et scindantur, melius suam operam collocarent. Verum quum non quaeratur
Ecclesiarum concordia et salus, sed paretur tantum uia ad omnia illa erigenda et restituenda,
quae synodus decernet, nihil proderunt hae particulares mutationes, et ut apparet ex multis
indicijsiudicijs: A., nihil pijs pastoribus melius et tutius erit coram Deo, quam longissime abesse e fucosis
et dolosis deliberationibus de recipiendis Adiaphoris et fraudulentis mutationibus, eo quod
Interimisticarum deliberationum finis sit, ut totius Papatus impietas nicht in A.et tyrannis restituatur, nec
iusta dijudicatio doctrinae, nec recta reformatio Ecclesiarum expectanda sit.
Item nihil uidetur coram Deo tutius et Ecclesijs utilius esse, quam nullas omnino mutationes
facere, antequam certo constet posse illa subsistere quae mutatione noua in ueris Adiaphoris
admittuntur. Sine hac certitudine nihil erit muta-C 1rtionibus tentandum, quae tum Ecclesiae
tum Reip[ublicae] ualde periculosae erunt.
Quod si uero Pastores improbantes noxias mutationes Ecclesia eijcerentur, satius erit, ut
patiantur se eijci, quam ut adiuuent Interimisticos conatus, se polluant alienis peccatis et
prodant Christi religionem aduersarijs.
Quia autem nouimus aduersarios Papistas esse improbiores, superbioreset superbiores: A. et pertinaciores,
quam ut ratum habituri sint, si quid utiliter in nostris Ecclesijs constituatur, ideo propter
communem concordiam cum Ecclesijs nobis in doctrina Euangelij coniunctis non recusabimus
admittere Adiaphora uera et ad ueros usus et fines directa, qualia primo ordine recensuimus.
Instaurent aduersarij suam impietatem sine nobis, si persecutio et seruitus ferenda est, feratur
ea sine labefactatione Euangelij Christi, non offendantur pij, nec afficiatur ignominia Christi
Ecclesia, non corrumpatur doctrina Christi, Apostolorum et Prophetarum, puri cultus non
contaminentur.
In quo discrimine nunc ubique Ecclesiae et Respublicae uersentur, scimus uellemusque
libenter sic instituere nostri ministerij rationes, ut Ecclesiae Christi prodessemus et nostrae
alio-C 1vrumque conscientiae recte consuleremus animosque nostros praepararemus in
omnem euentum. Ideo necessarium putauimus V. P. nostram sententiam exponere, et uestram
super Adiaphoricis mutationibus audire, animosque nostros in quouis periculo uestro iudicio eo
ualidius aduersus quoslibet terrores, trepidationes et pericula munire.
Cum ubique spargatur uestram esse sententiam, ut seruitus feratur in Adiaphoris, etiam illis,
quae Islebius et alij aulicis concilijs ebrij Adiaphora uocant, et quibus uenustas aliqua
Allegorica affingi potest, ut ad aliquem usum in Ecclesia accomodari queant, qua arte quaelibet
nugae pro Adiaphoris obtrudi possent cumque flexibilem illam sententiam, seruitutem in Adia
phoris ferendam esse multi improbi usurpent.
Iterum oramus uos,ue.: A. R. P.,Reverendi Praeceptores. per gloriam Christi Iesu et Ecclesiae salutem, ut uos in hac
controuersia de Adiaphoris dilucide declaretis aedito scripto. Alias illa sententia, seruitutem in
Adiaphoris ferendam esse, infinita schismata suscitabit et plures dissipabit Ecclesias, quam
aduersariorum arma destruant.
In uos conuersi sunt omnium oculi et animi, a uestris iudicijs bona pars Christiani orbis
pen-C 2rdet, uobisquibus: A. plus fidei habent, quam alijs. Ideo deserendi non sunt pij in
dubitationibus et consiliorum uariationibus. Extrema necessitas, Dei gloria, Ecclesiae salus
requirit a uobis eiusmodi explicationem.
Pericula nostrae religioni et ueritatis confessioni coniuncta, nec silentio, nec ullis rationibus
humanis declinari possunt. Euitandi periculi causa non est, ut omittatur officium, quod
Ecclesijs debetis. Siue sileamus siue loquamur, aduersarijs idem est, nisi omnino abnegetur
uera ac pura doctrina Christi et omnia Papistica approbentur, nulla tranquillitatis et pacis
conditio proponetur.
nicht in A.Diabolus est perpetuus Christi et eius Ecclesiae hostis, ille indesinenter circuit, ut Ecclesiam
et ciues eius deuoret, Vgl. I Petr 5,8. non est ut ab eo et eius asseclis aliquid boni expectetur.
Frustra aliunde quam a Deo nobis promittimus pacem ac defensionem. Huic utet: A. per Iesum
Christum Ecclesias nostras, nos, nostraqueuestraque: A. omnia comittamus, eum incessanter in his summis
extremisque difficultatibuspericulis, difficultatibus: A. et calamitatibus inuocemus necesse est, oremusque ardentibus
uotis, ut incolumitatem Ecclesiae suae, quam ab initio mundi sub uarijs persecutionibus sibi
semper collegit, defendit et seruauit, etiam nunc in C 2v postremis his tenebrarum procellis
custodiat, tueatur et seruet pater coelestis, propter suum filium unigenitum Iesum Christum, qui
adsit uobis et nobis omnibus: A.uobis, nobis et omnibus Spiritu suo sancto, dirigatque nostra consilia et actiones ad sui
nominis gloriam et Ecclesiae suae salutem, Amen.
Nunc uero cum fortassis sitis occupatiores, quam ut publicum scriptum breui absoluere
possitis, cum id plusculum temporis postulet, rogamus obnixe, ut in summa cum hoc tabellario
ad nos uestram sententiam rescribatis, et paucis indicetis uestrum de nostra sententia iudicium.
Rectissime ualeant R. D. V. in Iesu Christo, unico Ecclesiae protectore et liberatore, sedente
et regnante ad dexteram maiestatis Dei, cui sua Ecclesia semper curae fuit, et usque ad saeculi
consummationem semper curae erit.
Responsio ad scriptum concionatorum [sic] de Adiaphoris. S.D.: A.RESPONSIO THEOLOGORVM
a
sic impressa, ut est missa.
S. D.
C 3r ReuerendiEine deutsche Übersetzung des Briefes ist enthalten im Gründlichen und wahrhaftigen Bericht
der Professoren von 1559 (VD 16 W 3727), . uiri et amici charissimi, non aegre ferimus nos amanter a uobis uel moneri uel
reprehendi. Sunt enim et haec officia in amicitia, praesertim in Ecclesia, necessaria. Sed tamen
oramus uos, ut in iudicando pro uestra prudentia, grauitate et erga nos beneuolentia candorem
adhibeatis, nec ueteres amicos qui amplius 20 annis magnos labores et uaria certamina sustinui
mus, et adhuc sustinemus, damnetis, sicut alij quidam, qui falsis criminationibus rabiose nos
insectantur, quibus ideo non dumnicht in A. respondemus, ne tam tristi tempore odia et dissidia magis
inflammentur.
Primum autem uobis significamus, Dei beneficio uocem doctrinae eandem in Ecclesijs nostris
et Academijs sonare, quam tot annorum consensu uobiscum profitemur, et quam nunc in uestra
confessione propugnatis. Cumque sciamus hanc doctrinam aeternum Dei decretum esse et
perpetuam uerae Ecclesiae sententiam, nihil in ea unquam mutaturi sumus.nicht in A.Atqui in Lipsico Interim
tota papistica liturgia ne canone quidem excluso admittitur. Ac ne quid mutaretur in doctrina et liturgia,
acerrimae contentiones nobis hoc ipso anno cum aliquibus fuerunt, qui ingenijs, eruditione et
authoritate in his regionibus excellunt. Quod cum ita sit, extant non obscura testimonia nostrae
confessionis, nicht in A.Spiritus sancti per istas uestras mutationes contristati (quod in scripto de Adiaphoris confitemini) gemitus
et querelae non sunt conuicia.ac aliquanto maiora odia et pericula subimus, C 3v in tali confessione,
quam illi, qui inter applausores suos in tuto nobis conuiciantur, quos optaremus interesse ijs
disputationibus, in quibus argumenta astutissimeacutissime: A. excogitata magno labore refutamus.
Eduntur apud nos et libri ijdem, qui ante bellum editi sunt: Nec ritus alij sunt in Ecclesijs
nostris, quam quos uidistis. nicht in A.Non accusamini quod aliquid mutastis, sed quod non tantum non re
pugnatis istis nouis Interim, sed etiam scribitis et subscribitis, et ubique passim in circuitu istas mutationes promouetis.
Et quanquam non magna dissimilitudo est, tamen alibi plures, alibi pauciores sunt, de qua
dissimilitudine nec antea rixati sumus, nec nunc rixamur. Nam et esse publicos congressus ho
nestos, et ritus non Barbaricos in illis congressibus, immo et quaedam disciplinae signa necesse
est, in quibusqua: A. si nihil contra mandata Dei institutum est, de gestibus ipsis non esse
pugnandumrixandum: A., uos ipsi scitis. Sed metuitis in generali uerbo insidias, cum dicimus nos de
Adiaphoris non pugnare. Veniunt eadem nobis in mentem, quae uos prudenter prospicitis: Et
uoluntates multorum nicht in A.Quare uos istas malas uoluntates adiuuatis? eo spectant, ut inclinationem ad totam
politiam pontificiam faciant. Sed tamen cum occupati maioribus certaminibus de rebus
necessarijs,nicht in A.Si principiis obstitissetis, non periclitaremini iam de toto. omittimus rixas de Adiaphoris,
decet bonos uiros, qui talia legunt, adhibere dexteritatem in iudicando. Vocamus Adiaphora
non magicas consecrationes, non statuarum adorationes, non circumgestationemcircumgestationes: A.
C 4r panis Insbesondere in Fronleichnamsprozessionen wurde eine gewandelte Hostie in einem Schaugefäß mitgeführt. Vgl. . aut substantialia, quae aperte damnantur uoce nostra et scriptis, imo ne ineptias
quidem,nicht in A.Quid autem de Marchiticis cimiterii circuitionibus sentitis? ut excubias ad sepulchrum. Zum Brauchtum in der Karwoche gehörte mancherorts auch eine Wache am liturgischen Grab Jesu. Vgl. . Talia
qui uel odiose coaceruant, ut nos exagitent, uel astute colligunt, ut pastoribus duriora onera
imponant, iniuriam nobis faciunt, et suis adfectibus morem gerunt. Alia multa sunt Adiaphora,
quae et antiquissima Ecclesia instituit,nicht in A.Haec Adiaphora iam alioqui habetis, quid igitur praeterea instituitis?
et ad concinnumcontionum: A. ordinem, et ad docendos seu commonefaciendos rudiores conducunt, ut ordo
festorum, lectionum, publici congressus, examen et absolutio ante sumptionem Sacramenti,
ritus aliquis publicae poenitentiae, examen in confirmatione, publica ordinatio ad ministerium
Euangelicum, publicae desponsationes et praecationes in nuptijs, honesti comitatusnicht in A.Dicere debeba
tis uos iam satis caeremoniarum habere et confessione uestram nunc ad confirmandam Ecclesiam esse necessariam. aut
etiam conciones in funeribus. Haec cum pleraque in suo usu sint apud nos, et bono consilio
retenta sint, qua fronte dicere poteramuspoterimus: A. nos nulla Adiaphora nihil usitatum admissuros esse?
An ut fit in factionibus et studijs partium, odio aduersariorum etiam istos uetustos mores
congruentes cum Ecclesia Dei inde usque a primis Parentibus abijceremus? sicut , ein Musiker und Politiker im des 5./4. vorchristlichen Jahrhunderts, provozierte durch zahlreiche Neuerungen; vgl. .
nicht in A.Vel potius ut Ecclesia uere uetustissimum Sabbati ritum odio iudeorum mutauit. Aliud est ingenii Cynesiae peruer-C 4vsitas, aliud est Spiritus sancti pius zelus separandi Ecclesiam Christi a turba Antichristi; sed Spiritus sanctus semper
est in oculis mundi quidam furiosus .
quidam festos dies contrarios populi
consuetudini celebrabat. Et Asiatici sues mactarunt, et contrarium anni initium constituerunt, ut
ostenderent se prorsus ali-C 4venos esse ab Israelitis. Scimus ne uos quidem probare talem
nouitatem, et reuerenter tueri uetustae Ecclesiae ordinem, qui bono consilio institutus est. Ac
praecipui ritus in uestris et nostris Ecclesijs congruunt ad ueterem formam, quae extat in scrip
toribus, qui ante , der Große, Bischof von , unter anderem als Liturgiereformer bekannt; vgl. . fuerunt. Disciplinae seueritas aliquanto maior fuit, et exercitia
temperantiae maiora fuerunt, quas duas res nunc quoque optamus curae esse gubernatoribus,
qui ceremonias et umbras disciplinae in speciem restituere conantur, non res ipsas. Sed
reprehensio uestra non de hac honesta consuetudine Ecclesiarumnicht in A.O preclaram Ecclesiae Christi refor
mationem et dignam, quam docti, pii et graues uiri laudent, adiuuent et tueantur! nostrarum loquitur, sed de
quorundam ineptorum rituum instauratione, quae fieri a potentibus uidetur, ut paulatim
restituantur omnes superstitiones abusus pontificij: A.. Hic mollities nostra accusatur, quod non uehementius
aduersamur, quod alicubi damus consilium Pastoribus, ne deserant Ecclesias propter hanc
nouam seruitutem. In ditione Marchionis Alberti aula primum petiuit, ut Pastores totum librum
Augustanum das Augsburger Interim. amplecterentur ac sequerentur: Pio consensu nobilitatis, ciuium et pastorum
modeste facta est recusatio. Decurrit ergo aula ad aliud consilium, proponitproponunt: A. Articulos, qui
doctrinam et liturgiam non mutantnotant: A., sed plus rituum imponunt, qui utcumque tolerari possunt. Nach dem gescheiterten Versuch des , das Interim unverändert einzuführen, blieb es in Brandenburg-Kulmbach bei der bisherigen Ordnung; in Brandenburg-Ansbach wurde jedoch das sogenannte Auctuarium, eine Ergänzung der Kirchenordnung von 1533, im Konsens mit den Geistlichen von den vormundschaftlichen Räten des jungen eingeführt, später auch von Nürnberg übernommen. Vgl. .
C 5r Additur comminatio, ut qui hanc normam sequi nolintnolunt: A., discedant:nicht in A.Publico scripto confutan
dum fuisset illud Interim et adhortandi tum Doctores tum auditores ad constantiam in confessione et passione, et com
mittendus euentus Christo, num uelit pati iam coelum ruere. inquit, nostrum est confiteri, non diuinare bella fu
tura.Vgl.
: Neque nostrum est divinare bella futura, nostrum est simpliciter credere et confiteri.
Etsi multi Pastores discedere malebant, tamen Ecclesiae petebant ne desererentur. Tali
tempore quid consilij dandum fuit? Respondent aliqui uehementiores, atroci scripto
perterrefaciendamA; B: preterrefaciendam. fuisse aulam metu seditionis et hac Gorgone Schreckgestalt. Gorgonen werden drei weibliche Ungeheuer in der griechischen Mythologie genannt, deren entsetzliches Äußeres (Schlangenhaar, Sichelzähne) jeden in Stein verwandelt, der sie ansieht. Vgl. . reprimendam, ne quid in
Ecclesijs mutaretmutaretur: A.. Id cur facere nolimus, multae honestae causae sunt: Et fortassis: A.si faceremus, magis irritarentur inimici, (a)nicht in A. qui nolunt sibi leges a nobis
ferri, dicerentnicht in A.(a) Non leges ferre, sed ex uerbo Dei docere nos eos oportet, siue uelint siue nolint. etiam, attrahi exercitus Caesaris, talia
scripta esse classica bellorum, excidium patriae. Nec uoluimus deseri Ecclesias: A.talia scripta esse classica, quibus exercitus Caesaris attrahatur. Nec editio talium scriptorum
concederetur. Damus igitur consilium minus uehemens, sed Ecclesijs necessarium, ne
discedant Pastores, (b) utnicht in A.(b) Vos ibi uestris frigidis scriptis Augustam ad comitia missis malum non adiuuistis.
in Sueuis accidit, ubi in multis templis iam prorsus solitudo est, aut lupi iam praesunt, qui doc
trinam impiam et falsas inuocationes restituunt. Si tali tempore hoc nostrum consilium
reprehenditis, ignosci nobis petimus, nec propterea nos damnari, qui uocem Euangelij eandem
uobiscum sonamus, et aliquanto propiores periculo sumus quam uos, qui habetis auditores
aequiores: Et coram plures graues causas dicere possemus, cur hoc moderatius consilium
utilius esse iudicemus. Quae res aduersarios armauerit contra nos, et audaciam ac potentiam
eorum confirmauerit, longum est dicere, et non est ™pistolikÒn, für die briefliche Mitteilung geeignet. Vgl. . C 5v ut Arist. dicere
solebat.Demetrius von Phaleron, ein Schüler des Aristoteles, überliefert den Ausspruch (Per rmhne
aj 8); verweist mehrmals darauf: vgl. . Et tamen helueticaenicht in A. dissensiones et dissimilitudo EcclesiarumEcclesiarum nostrarum: A. uidenturnicht in A.Non illa, sed
aduersariorum Diabolicum deprauandae ueritatis studium, nostra timiditas et illa pulcherrima scripta Augustam missa.
¢formaˆ Anlass, Ausgangspunkt. Vgl. . fuisse gubernatoribus, ut nouam formam proponerent. Vt igitur clare cerni possit,
nos non cupiditate libertatis, non studio nouitatis, non odio dissidere ab aduersarijs, de magnis
rebus pugnamus, in quibus euidentia ueritatis conuincit saniores etiam inter inimicos. Id
iudicamusiudicabimus: A. utilius esse, quam de uestitu aut re simili rixari, ubi sapientes clamitant nos tantum
stulta morositate aut contumacia aduersari gubernatoribus, alere dissidia, attrahere peregrinas
gentes. Talia multa cum audiamus, opponi non leues causas necesse est.nicht in A.Immo uestri auditores longe
magis repugnarunt Lipsico Interim, quam uos. Vobis in auditorio uestro omnia faciliora sunt, et uestram
libertatem uobis gratulamur. Semper autem aliqua est Ecclesiae seruitus, nicht in A.alibi mitior, alibi
durior, ac leniri aerumnas seruitutis uestra consolatione decet, non augeri condemnatione dum fundamenta tenemus: A.augere condemnatione, cum
quidem prorsus eandem Euangelij uocem sonemus, studia doctrinae omnium artium, quae
Ecclesiae utiles sunt, adiuuemus et scripta utilia edamus.
nicht in A.Fatemini in scripti de Adiaphoris per praesentes mutationes contristari, languefieri et in dubitationem in[C 6r:]duci pios,
igitur uos perturbatis inuocationem piorum.Concordiam igitur inter nos et mutuam beneuolentiam
tueamur, ne inuocatio in nobis aut in populo turbetur, neue tristes et perniciosae dubitationes
oriantur ex quaestionibus non C 6r necessariis, ut olim de paschate accidit. Zu den Streitigkeiten in der Alten Kirche um den Ostertermin vgl. . Illi quibus
libertas minus impedita est, agant Deo gratias, et pie utantur ea ad illustrandam doctrinam, nec
disciplinae frenos propterea magis laxent. Alij in seruitute agnoscant nos castigari diuinitus, et
ueram Dei inuocationem corrumpi non sinant, sicut scriptum est: Haec omnia uenerunt super
Ps 43,18 (Vg).nicht in A.Immo quia perterriti priori bello iam pacem hominum cum contumelia nominis diuini
nos, nec obliti sumus te.
et multorum piorum scandalo quaeritis, plane obliti estis eius, qui uos et ueram religionem tam diu contra Sathanae,
Antichristi et totius mundi furores defendit. Nos non sumus suasores ut Ecclesiae turbentur, nec in
minore dolore et periculo sumus quam uos: Sed ubi noua onera imponuntur, prudenter iudi
candum esse sentimus, an relinquendae sint Ecclesiae lupis aut facienda solitudo, an uero
seruitus toleranda sit. Nam neque nos impias caeremonias recipi uolumus, neque sine grauis
simis causis deseri Ecclesias, sicut scriptum est: Non deserentes congregationem nostram.
Hebr 10,25.
Hanc responsionem uobis satisfacturam esse speramus, et optamus, ut aeterna sit inter nos
concordia et animorum coniunctio in Deo, sicut filius Dei in agone suo precatur, ut pater
mentes omnium in Ecclesia copulet, ut unum sint in Deo. Vgl. Joh 17,20–23. Bene ualete. XVI. Aprilis Anno
1549.Hier endet A.
QVID_ Eine vollständige deutsche Übersetzung der folgenden Ausführungen ist enthalten in: (VD 16 F 1551; vgl. VD 16 F 1550; F 1370, F 1371), darin Blatt B 2r–B 3r. Vgl. außerdem . SIT ECCLESIAM deserere aut non deserere, per Matth.
Flacium Illyricum.
C 6v Die Darlegungen haben wortwörtlich (mit Ausnahme der beiden Worte et relegarentur
am Schluss) Aufnahme in die erweiterte lateinische Fassung von De veris et falsis Adiaphoris
gefunden, vgl. .Deserere Ecclesiam non est ad tempus propter aliquas iustas causas alicunde cedere.
Sed est uel impiam doctrinam pertinaciter amplecti, qua ratione quiuis Christianus Ecclesiam
deserere potest, uel uero cum Doctores fiunt muti canes, Vgl. Jes 56,10. suoque debito patrocinio Ecclesias
destituunt, aut cum pacis a lupis consequendae gratia aliquid eis larguntur, ad eorumque
rapinas conniuent. Christus ex uel aliquo alio loco ob impiorum crudelitatem
discedens Vgl. Mt 13,53–58par. et cogitans quam primum per occasionem reuerti, non deserit eam Ecclesiam, sed
sua constanti confessione et exilio eam aedificat et in audita ueritatis assertione
superstitionumque Pharisaicarum damnatione confirmat. Quod si, quo posset liberius
tranquilliusque suos coetus congregare uoluisset, doctrinam de iustificatione timidissime et
frigidissime, uel (ut iam loquimur) modestissime docere, Phariseos uero molliter tantum attin
gere, eorum traditiones seruare, atque ita manifestorum ueritatis hostium graciam ambire, tum
uero et Ecclesiam et ueritatem deseruisset. Sic Elias Zum Kampf des Propheten Elia gegen den vom israelitischen König Ahab und dessen Frau Isebel geförderten Baalskult vgl. I Reg 16,29–19,18; 21,17–29. toties iam huc iam illuc fugitans impiam
Achabi crudelitatem, non deserit suam Ecclesiam Baaliticis lupis, sed eam sua constanti
confessione et tristi exilio in uera sententia confirmat. Quod si Elias uoluisset C 7r Baaliticas
aliquas caeremonias recipere, eas pingere et excusare, Baalitis parcere et tantum in genere (ut
Lip. Theol. Epistola ad concionatores Alb. Mar. habet)Gutachten Melanchthons namens der Fakultät, ursprünglich für verfasst, bald aber auch nach und in andere fränkische Gebiete versandt etc., hier an die Prediger im Einflussbereich des ; siehe oben Anm. 5 u. 27; vgl. . abusus reprehendere atque ita tempori
seruire, quo hac sua modestia, ut iam uocatur, regium furorem molliret, quo sic, si non optimas,
at aliquas saltem Ecclesias haberet, tum uero ille et deseruisset et prodidisset Ecclesias Dei
impijs. Cogitassent enim plerique, en iste summus uir in nostra Ecclesia uidetur pacis gracia in
utrumque latus claudicare, Vgl. I Reg 18,21. ne offendat regem, id mihi profecto, qui in nulla parte ei
comparandus sum, multo magis licet. Quare ita languefacti cessissent et concessissent. Nec
habuisset Ezabel multos duros stoicos et horridos sui regni turbatores, quorum sanguinem
funderet, sicut iam nostrum solum non multos martyres fert.
Sic Paulus cedens ob impiorum saeuitiem, Vgl. Act 19,1–20,1.17–38 ac cogitans porro Ephesios uel coram uoce
per occasionem, uel absens scripto confirmare, Vgl. Eph, dessen paulinische Urheberschaft nicht in Zweifel gezogen wurde. non deserit Ecclesiam, sed sua constanti con
fessione et afflictione eam confirmat. Verum si publicae tranquillitatis gracia Ephesiae Dianae
uestes, ritus, imagines et alias caeremonias in Ecclesiam inducere, Vgl. Act 19,24–28 .34f. aut Pharisaicas obseruatio
nes restituere, Vgl. Act 19,8f. et ad multa conniuere C 7v uoluisset, tum uero et eam et alias infinitas Ec
clesias a se aedificatas, et plane totam posteritatem deseruisset, uel potius prodidisset.
Sic , Der Kirchenvater , seit 328 Bischof von , verteidigte die Beschlüsse des Konzils von Nicäa (vgl. die folgende Anm.), an dem er als Begleiter seines Amtsvorgängers teilgenommen hatte, und wurde 335–337 nach () verbannt; 339 wurde er erneut abgesetzt und lebte bis 343 in ; 356 musste er aus fliehen und verbrachte fast fünf Jahre versteckt bei oberägyptischen Mönchen; 361 konnte er zurückkehren und, abgesehen von zwei eher kurzen Unterbrechungen um 363 und 365/66, bis zu seinem Tode 373 in amtieren. Vgl. . toties malens discedere a sua Ecclesia quam Arrianis In der Auseinandersetzung um die Frage, wie angesichts des christlichen Monotheismus in angemessener Weise von Jesus Christus als dem Heiland und Erlöser gesprochen werden könne, verurteilte die Synode von Nicäa 325 die Position des Presbyters und seiner Gesinnungsgenossen, wonach Christus nur eine untergeordnete Stellung innerhalb der göttlichen Dreieinigkeit zukomme. Demgegenüber stellt das Bekenntnis der Synode fest, Gott der Sohn sei wesenseins
(ÐmooÚsioj) mit Gott dem Vater. Vgl. ; ders., Art. Homoousios, in: ; Volker Henning Drecoll, Art. Nicaenisches Symbol, in: . aliquid concedere aut
in compositione causae generalitatibus et ambiguitatibus uti (sicut iam in Lipsico Interim
factum est), non deserit suam Ecclesiam, sed eam sua oratione, scriptis, constanti confessione
et tristi exilio multiplicique sua cruce confirmat et usque in hodiernam diem Ecclesiam Christi docet et corroborat. Satius est fortunas, corpora et coetus piorum turbari, quam conscientias et
Spiritum Sanctum. Spiritualis iste lupus, id est Diabolus aut falsus Doctor, non prius deuorat
ouem Christi quam in animo ei assensa est, facilius autem assentitur ouis lupo, cum uidet pro
prium pastorem iam facere amiciciam cum lupo, et canes latrando eum non amplius accusare
quam si uidisset et Pastorem et canes serio lupo resistentes aliquid pati.
Verissimum igitur est, quod illi Ecclesias deserunt, qui uel impia dogmata pertinaciter
sequuntur, uel, cum possint aut etiam ex officio debeant serio lupis resistere, muti canes fiunt Vgl. Jes 56,10.
aut prae metu cum lupis pacem faciunt. Qui uero lupis etiam aliquas fenestras et ianuas
aperiunt, C 8r ij ouile Domini produnt, etiam si omnes isti in medio gregis Domini magnam
casam haberent, et nunquam inde recederent.
Econtra illi non deserunt Ecclesiam, sed Ecclesiae adsunt, qui et pia dogmata sequuntur et
Ecclesiam ac religionem tum orando, tum docendo, tum exilium, paupertatem, ignominias et
quaecunque mala acciderint patiendo, tumium: B. et quacunque alia ratione possunt, defendunt, ab
omnibusque erroribus ac errorum conspicuis occasionibus tuentur, etiam si singulis annis
aliquoties ab Ecclesia et ex suis laribus usque in mediam in exilium pellerentur et
relegarentur.
Impressum per
1 5 4 9.